Export Marketing Paper-I (Marathi Version)-munotes

Page 1

1 घटक - १
१
ननययात निपणन - १
प्रकरण संरचनय
१.० ईद्दिष्टे
१.१ प्रस्तावना
१.२ द्दनयाात द्दवपणनाची संकल्पना अद्दण वैद्दिष्ट्ये
१.३ राष्ट्र अद्दण संस्थेसाठी द्दनयाातीचे महत्त्व
१.४ देिांतगात द्दवपणन अद्दण द्दनयाात द्दवपणन यांच्यातील फरक
१.५ सारांि
१.६ स्वाध्याय
१.७ संदभा
१.० उनिष्टे (OBJECTIVES) ह्या प्रकरणाचा ऄभ्यास केल्यानांतर द्दवद्याथी खालील बाबतीत सक्षम होतील:
 द्दनयाात द्दवपणनाचे द्दवहंगावलोकन प्रदान करणे.
 द्दनयाात द्दवपणनाचा ऄथा समजून घेणे.
 द्दनयाात द्दवपणनाची वैद्दिष्ट्ये स्पष्ट करणे.
 राष्ट्रीय स्तरावर अद्दण संस्थेच्या स्तरावर द्दनयाात द्दवपणनाचे महत्त्व जाणून घेणे.
 देिांतगात द्दवपणन अद्दण द्दनयाात द्दवपणन यामध्ये फरक करणे.
१.१ प्रस्तयिनय (INTRODUCTION ) जयांनी बाजारपेठेला ऄनेक नवीन कंपनयांसोबत स्पधाात्मक तर बनवलेच, परंतु नवीनतम
तंत्रज्ञाान देखील लोकद्दप्रय केले; ऄिा ऄलीकडील सुधारणांनंतर, भारतातील
व्यवस्थापनाला अता नवीन समस्यांना तोंड द्यावे लागत अहे.
अता ऄद्दधक व्यवसाय संभावना ईपलब्ध अहेत, तसेच नवीन अव्हाने देखील अहेत.
संस्था अद्दण द्दतच्या प्रगतीचे द्दवश्लेषण करताना, केवळ अद्दथाक द्दनदेिक यापुढे पुरेसे
नाहीत. ते खरोखर अवश्यक अहेत. तथाद्दप, आतरांपेक्षा अघाडीवर राहण्याची महत्वाकांक्षा
ऄसलेल्या कंपनीची ऄग्रेद्दषत-द्दवचार करणारी व्यवस्थापन धोरणे, कमाचारी द्दनवड अद्दण munotes.in

Page 2

द्दनयाात द्दवपणन ऄभ्यासपद्दत्रका - १
2 सवासमावेिक समथानासह मजबूत संघाचा द्दवकास हे द्दतला आतरांपेक्षा वेगळे ठरवतात.
यालाच द्दनयाात व्यवस्थापन ऄसेही म्हणतात.
द्दनयाात द्दवपणन म्हणजे आतर राष्ट्रांतील लोकांना वस्तू द्दवकण्याची प्रद्दिया. यात एक
लांबलचक प्रद्दिया अद्दण ऄनेक औपचाररकता समाद्दवष्ट अहेत. द्दनयाात द्दवपणनामध्ये,
द्दनयाात अद्दण अयात करणार् या दोनही देिांनी स्थाद्दपत केलेल्या प्रद्दियेनुसार वस्तू
परदेिात हस्तांतररत केल्या जातात. परकीय मयाादा, जागद्दतक स्पधाा, लांबलचक प्रद्दिया
अद्दण औपचाररकता अद्दण आतर कारणांमुळे, देिांतगात द्दवपणनापेक्षा द्दनयाात द्दवपणन ऄद्दधक
कठीण अहे. द्दिवाय, जेव्हा एखादी कंपनी राष्ट्रीय सीमा ओलांडते तेव्हा ते वेगाने ऄद्दधक
द्दललष्ट होते. द्दनयाात द्दवपणन भरपूर पैसे कमद्दवण्यासाठी अद्दण भरपूर परकीय चलन
द्दमळद्दवण्यासाठी देखील बरेच पयााय प्रदान करते.
द्दनयाात द्दवपणनाची व्यापक अद्दथाक प्रासंद्दगकता अहे कारण ती राष्ट्रीय ऄथाव्यवस्थेला
द्दवद्दवध मागाांनी लाभ देते. हे परकीय चलन द्दनमााण करण्यासाठी अद्दण ईपलब्ध संसाधनांचा
सवोत्तम वापर करण्यासाठी अद्दथाक, व्यवसाय अद्दण औद्योद्दगक द्दवकासास प्रोत्साहन देते.
प्रत्येक देि द्दनयाात अद्दण ऄथापूणा जागद्दतक द्दवपणन सहभागाला प्रोत्साहन देण्यासाठी
द्दवद्दवध धोरणे लागू करतो. जागद्दतकीकरण ही वस्तुद्दस्थती अहे अद्दण प्रत्येक देिाने परस्पर
फायद्यासाठी त्यात सहभाग घेतला पाद्दहजे. प्रत्येक देिाने अपल्या बाजारपेठा आतर
देिांसाठी खुल्या केल्या पाद्दहजेत अद्दण िलय द्दततलया कायाक्षमतेने आतर देिांच्या
बाजारपेठेत प्रवेि करण्यासाठी सवातोपरी प्रयत्न केले पाद्दहजेत. हा एक मानक द्दनयम अहे
जयाचे अजच्या जागद्दतक द्दवपणन वातावरणात प्रत्येक देिाने पालन केले पाद्दहजे. जागद्दतक
द्दवपणनामध्ये ऄिा सहभागाद्दिवाय देिाचा अद्दथाक द्दवकास ठप्प होइल.
१.२ ननययात निपणनयची संकल्पनय आनण िैनिष्ट्ये (CONCEPT AND FEATURES OF EXPORT MARKETING ) द्दनयाात द्दवपणन म्हणजे आतर राष्ट्रांतील लोकांना वस्तू द्दवकण्याची प्रद्दिया. यात एक लांब
प्रद्दिया अद्दण औपचाररकता समाद्दवष्ट अहे. द्दनयाात द्दवपणनामध्ये, द्दनयाात अद्दण अयात
करणार् या दोनही देिांनी स्थाद्दपत केलेल्या प्रद्दियेनुसार वस्तू परदेिात हस्तांतररत केल्या
जातात.
परकीय मयाादा, जागद्दतक स्पधाा, लांबलचक प्रद्दिया अद्दण औपचाररकता अद्दण आतर
कारणांमुळे, देिांतगात द्दवपणनापेक्षा द्दनयाात द्दवपणन ऄद्दधक कठीण अहे. द्दिवाय, जेव्हा
एखादी कंपनी राष्ट्रीय सीमा ओलांडते तेव्हा ते वेगाने ऄद्दधक द्दललष्ट होते. द्दनयाात द्दवपणन
देखील भरपूर पैसे कमद्दवण्यासाठी अद्दण भरपूर परकीय चलन द्दमळद्दवण्यासाठी बरेच पयााय
प्रदान करते.
द्दनयाात द्दवपणनाची व्यापक अद्दथाक प्रासंद्दगकता अहे कारण ती राष्ट्रीय ऄथाव्यवस्थेला
द्दवद्दवध मागाांनी लाभ देते. हे परकीय चलन द्दनमााण करण्यासाठी अद्दण ईपलब्ध संसाधनांचा
सवोत्तम वापर करण्यासाठी अद्दथाक, व्यवसाय अद्दण औद्योद्दगक द्दवकासास प्रोत्साहन देते.
प्रत्येक देि द्दनयाात अद्दण ऄथापूणा जागद्दतक द्दवपणन सहभागाला प्रोत्साहन देण्यासाठी
द्दवद्दवध धोरणे लागू करतो. जागद्दतकीकरण ही वस्तुद्दस्थती अहे अद्दण प्रत्येक देिाने परस्पर munotes.in

Page 3

द्दनयाात द्दवपणन - १
3 फायद्यासाठी सहभाग घेतला पाद्दहजे. प्रत्येक देिाने अपल्या बाजारपेठा आतर देिांसाठी
खुल्या केल्या पाद्दहजेत अद्दण िलय द्दततलया कायाक्षमतेने आतर देिांच्या बाजारपेठेत प्रवेि
करण्यासाठी सवातोपरी प्रयत्न केले पाद्दहजेत. हा एक मानक द्दनयम अहे जयाचे अजच्या
जागद्दतक द्दवपणन वातावरणात प्रत्येक देिाने पालन केले पाद्दहजे. जागद्दतक द्दवपणनमध्ये
ऄिा सहभागाद्दिवाय देिाचा अद्दथाक द्दवकास ठप्प होइल.
१.२.१ - ननययात निपणनयची व्ययख्यय (Definition ):
१) बी.एस.राठोर -"द्दनयाात द्दवपणनामध्ये देिाच्या राष्ट्रीय सीमा ओलांडणार्या
ईत्पादनांसाठी द्दवपणन प्रद्दियांचे व्यवस्थापन समाद्दवष्ट अहे".
२) "द्दनयाात द्दवपणन म्हणजे राष्ट्रीय सीमांच्या पलीकडे वस्तू अद्दण सेवांचे द्दवपणन".
१.२.२ - ननययात निपणनयची मुख्य िैनिष्ट्ये (The main important features of
export marketing ):
१. पद्धतिीर प्रनियय (Systematic process ):
द्दनयाात द्दवपणन ही परकीय बाजारपेठांमध्ये वस्तू अद्दण सेवांची पद्धतिीरपणे द्दनद्दमाती
अद्दण द्दवतरण करण्याची प्रद्दिया अहे. द्दनयाात द्दवपणन व्यवस्थापक हा बाजार संिोधन,
ईत्पादन संरचना, व्यापार द्दचनह, अवेष्टन, द्दकंमत अद्दण प्रचार यासह द्दवद्दवध द्दवपणन
कामांसाठी जबाबदार ऄसतो. द्दवद्दवध द्दवपणन काये पार पाडण्यासाठी, द्दनयाात द्दवपणन
व्यवस्थापकाने योग्य स्त्रोतांकडून योग्य माद्दहती द्दमळवणे, त्याचे संपूणा द्दवश्लेषण करणे
अद्दण नंतर पद्धतिीर द्दनयाात द्दवपणन द्दनणाय घेणे अवश्यक ऄसते.
२. प्रचंड प्रमयणयत व्यिहयर (Marketing on a large scale) :
द्दनयाात द्दवपणन सामानयत: मोठ्या प्रमाणावर केले जाते. मोठ्या प्रमाणात ईत्पादन अद्दण
वस्तूंच्या द्दवतरणामध्ये बचत करण्यासाठी मालाच्या मोठ्या मागणीवर जोर द्ददला जातो.
अंतरराष्ट्रीय बाजारातील स्पधाात्मक द्दकंमती ईद्धृत करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर बचती
द्दनयाातदारांना मदत करतात. ईच्च वाहतूक खचा अद्दण आतर द्दनयमांमुळे, कमी प्रमाणात
वस्तूंची द्दनयाात करणे महाग अहे.
३. बहुरयष्ट्रीय संस्थयंचे िचास्ि (Dominate d by multinational corporations) :
संयुक्त राजये, युरोप अद्दण जपानमधील बहुराष्ट्रीय कंपनया (एमएनसी) द्दनयाात द्दवपणनावर
प्रभुत्व द्दमळवतात. ते त्यांच्या जालक प्रणालीद्वारे जागद्दतक संपका तयार करण्यास सक्षम
अहेत अद्दण कायाक्षम अद्दण द्दकफायतिीर पद्धतीने कंपनीचे व्यवहार करू िकतात. ते
कमी खचाात अद्दण मोठ्या प्रमाणावर ईच्च दजााच्या वस्तू तयार करतात.
४. ग्रयहक केंद्रीत (Customer centered) :
द्दनयाात द्दवपणन हे संपूणापणे ग्राहक केंद्रीत अहे. ग्राहकांच्या गरजा अद्दण आच्छा ओळखल्या
गेल्या पाद्दहजेत अद्दण ग्राहकांना अनंद देण्यासाठी अद्दण तो वाढवण्यासाठी ईत्पादने
योग्यररत्या संरेद्दखत अद्दण द्दवकद्दसत केली पाद्दहजेत. ग्राहक केंद्रीत द्दनयाात द्दवपणन munotes.in

Page 4

द्दनयाात द्दवपणन ऄभ्यासपद्दत्रका - १
4 अंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत केवळ द्दविी वाढवणार नाही, तर कंपनीचे ख्यातीमूल्य बळकट
अद्दण वद्दधात करेल.
५. व्ययपयर ननबंध (Trading restrictions) :
ऄंतगात द्दवपणना सारखे द्दनयाात द्दवपणन द्दवनामूल्य नाही. द्दवद्दवध देिांच्या संरक्षणवादी
धोरणांमुळे, द्दवद्दवध व्यापार ऄडथळे अहेत. अयात प्रद्दतबंद्दधत करण्यासाठी देि जकात
तसेच आतर ऄवरोधक द्दनबांधांचा वापर करतात. जया देिांतून माल अयात करायचा अहे,
त्या देिातील व्यापार द्दनबांधांद्दवषयी द्दनयाात द्दवपणन व्यवस्थापकाने चांगले पारंगत ऄसले
पाद्दहजे.
६. व्ययपयरी गट (Trading blocks) :
व्यापारी गटाचा द्दनयाात व्यापारावर पररणाम होतो; काही राष्ट्रे परस्पर लाभ अद्दण अद्दथाक
प्रगतीसाठी व्यापारी गट तयार करतात. सामानय बाह्य द्दनबांधांमुळे, गैर-सदस्यांना व्यापारी
गटाच्या सदस्यांसह व्यापार करण्यात ऄडचण येते. नाफ्ता (NAFTA), युरोद्दपयन
युद्दनयन(EU) अद्दण अद्दसयान ( ASEAN) सारखे महत्त्वाचे व्यापारी गट भारतीय
द्दनयाातदारांनी चांगले समजून घेतले पाद्दहजेत.
७. निपक्षीय स्पधया (Three -Sided competition) :
द्दनयाात बाजारात, द्दनयाातदारांनी द्दत्रपक्षीय स्पधाा, म्हणजे, द्दनयाातदार देिाचे आतर
पुरवठादार, अयात करणार् या देिाचे देिांतगात ईत्पादक अद्दण प्रद्दतस्पधी राष्ट्रांचे
द्दनयाातदार यांच्यािी स्पधाा केली पाद्दहजे.
८. दस्तऐिजीकरण (Documentation) :
द्दनयाात द्दवपणनासाठी द्दवद्दवध दस्तऐवजीकरण अवश्यकता अहेत. द्दनयाातदारांनी
सीमािुल्क, बंदर द्दवश्वस्तमंडळ अद्दण आतर द्दवद्दवध प्राद्दधकरणांना द्दवद्दवध कागदपत्रे सादर
करणे अवश्यक ऄसते. त्यामध्ये नौभरण देयक, वाद्दणजयदूतीय बीजक, ईद्गम प्रमाणपत्र
अद्दण आतर कागदपत्रे समाद्दवष्ट ऄसतात.
९. परकीय चलन ननबंध (Foreign Exchange regulations) :
द्दनरद्दनराळे देि द्दनयाात व्यापारावर वेगवेगळे परकीय चलन द्दनयम लागू करतात. हे द्दनयम
द्दनयाातीचे पैसे कसे द्ददले जातात अद्दण कसे गोळा केले जातात हे द्दनयंद्दत्रत करतात. ऄसे
द्दनयम जगभरातील देिांमधील मालाच्या मुक्त प्रवाहात ऄडथळा अणतात.
१०. निपणन- योग्य समतोल (Appropriate Marketing Mix) :
द्दनयाात द्दवपणनासाठी लक्ष्य बाजारासाठी योग्य द्दवपणन द्दमश्रण ऄसणे अवश्यक अहे, याचा
ऄथा योग्य ईत्पादन, योग्य द्दकंमतीत, योग्य द्दठकाणी अद्दण योग्य जाद्दहरातीसह द्दनयाात
करणे. द्दनयाात वाढवण्यासाठी अद्दण मोठा नफा द्दमळवण्यासाठी, द्दनयाातदार वेगळ्या द्दनयाात
बाजारासाठी पयाायी द्दवपणन - द्दमश्रण वापरू िकतो. munotes.in

Page 5

द्दनयाात द्दवपणन - १
5 ११. आंतररयष्ट्रीय निपणन संिोधन (International Marketing Research) :-
द्दनयाात द्दवपणन खूप स्पधाात्मक अहे. त्यामुळे बाजार सवेक्षण, ईत्पादन सवेक्षण, ईत्पादन
संिोधन अद्दण द्दवकास या स्वरूपात द्दवपणन संिोधन अवश्यक अहे. अंतरराष्ट्रीय
द्दवपणन संिोधन द्दवद्दवध प्रकारे मदत करू िकते, जसे की द्दनयाात द्दवपणनातील परकीय
खरेदीदारांच्या गरजा अद्दण आच्छा ओळखणे.
१२. जोखीम निभयजन (distribution of company risks) :
द्दनयाात द्दवपणन जोखमीची द्दवभागणी करण्यास मदत करते. सामानयतः, द्दनयाात कंपनया
त्यांची ईत्पादने द्दवद्दवध परकीय बाजारपेठांमध्ये द्दवकतात. एका बाजारपेठेमधील
जोखमीद्वारे प्रभाव (नुकसानाने पररणाम) झाल्यास, ते ऄद्दधक परतावा ऄसलेल्या आतर
बाजारपेठांमध्ये गुंतवणूक करून त्यांच्या कंपनीच्या जोखमींचे द्दवभाजन करण्यास सक्षम
ठरू िकतात.
१३. प्रनतष्ठय (Reputation) :
द्दनयाात द्दवपणन द्दनयाात कंपनीला एक नाव अद्दण ख्यातीमूल्य देते. द्दिवाय, मूळ देिाला
प्रद्दतष्ठा द्दमळते. द्दनयाात संस्थेची प्रद्दतष्ठा याला देिांतगात अद्दण द्दनयाात दोनही बाजारांमध्ये
ईच्च द्दविी करण्यास सहकाया करते.
आपली प्रगती तपयसय (Check your Progress ) अ) ररकयम्यय जयगय भरय:
१. ------------- द्दवपणन म्हणजे आतर राष्ट्रांतील लोकांना वस्तू द्दवकण्याची प्रद्दिया.
२. द्दनयाात द्दवपणन ----- चलन द्दनमााण करुन देिाच्या सवाागीण द्दवकासात हातभार
लावते.
३. द्दनयाात द्दवपणन ईपलब्ध संसाधनांचा सवोत्तम वापर करण्यासाठी अद्दथाक, व्यवसाय
अद्दण ----- द्दवकासास प्रोत्साहन देते.
ब) व्ययख्यय नलहय:
१. द्दनयाात द्दवपणन
२. द्दवपणन द्दमश्रण
३. द्दत्रपक्षीय स्पधाा
क) थोडक्ययत उत्तरे द्यय:
१. द्दनयाात द्दवपणनामुळे कोणत्या घटकांचा द्दवकास होतो? munotes.in

Page 6

द्दनयाात द्दवपणन ऄभ्यासपद्दत्रका - १
6 २. द्दनयाात द्दवपणन व्यवस्थापक कोणकोणत्या द्दवपणन कामांसाठी जबाबदार ऄसतो?
३. द्दनयाात द्दवपणनासाठी कोणते दस्तऐवज अवश्यक अहेत?
ड) खयलील निधयने स्पष्ट करय:
१. द्दनयाात द्दवपणन सामानयत: मोठ्या प्रमाणावर केले जाते.
२. काही राष्ट्रे परस्पर लाभ अद्दण अद्दथाक प्रगतीसाठी व्यापारी गट तयार करतात.
३. द्दनयाात द्दवपणन जोखमीची द्दवभागणी करण्यास मदत करते.

१.३ रयष्ट्र आनण संस्थेसयठी ननययातीचे महत्त्ि (IMPORTANCE OF EXPORTS FOR A NATION AND A FIRM ) द्दवकद्दसत अद्दण द्दवकसनिील ऄिा सवाच देिांसाठी द्दनयाात महत्त्वाची अहे. द्दनयाात
द्दवपणनाची गरज , ईपयुक्तता अद्दण फायदे हे देि अद्दण व्यावसाद्दयक संस्थेच्या
दृष्टीकोनातून स्पष्ट केले जाउ िकतात.
१.३.१ रयष्ट्रीय स्तरयिर ननययात निपणनयचे महत्त्ि (Export M arketing's
Relevance at the National Level) :
१. परकीय चलन नमळिणे (Bring major foreign currency ):
द्दनयाात द्दनयाातदार देिाला महत्त्वपूणा परकीय चलन प्रदान करते, जयाचा वापर भांडवली
वस्तू, कच्चा माल, सुटे भाग अद्दण घटकांच्या अयातीसाठी तसेच प्रगत तांद्दत्रक
कौिल्यासाठी केला जातो.
२. आंतररयष्ट्रीय संबंध (International L inks):
जवळपास प्रत्येक देिाला िांततापूणा वातावरणात भरभराटीची आच्छा ऄसते. अंतरराष्ट्रीय
व्यापार ही आतर देिांिी राजकीय अद्दण सांस्कृद्दतक संबंध द्दटकवून ठेवण्याची एक रणनीती
अहे.
munotes.in

Page 7

द्दनयाात द्दवपणन - १
7 ३. देयक निल्लक (Balance of Payments):
मोठ्या प्रमाणावर द्दनयाातीमुळे देयकांच्या संतुलनाच्या ऄसंतुलनाची समस्या दूर होते अद्दण
देिांना देयक संतुलनाची ऄनुकूल पररद्दस्थती प्राप्त करण्यास ऄनुमती द्दमळते. मोठ्या
प्रमाणावर द्दनयाातीचा ईपयोग व्यापार संतुलन अद्दण अंतरराष्ट्रीय ताळेबंदामधील तूट दूर
करण्यासाठी केला जाउ िकतो.
४. जयगनतक प्रनतष्ठय (International Reputation):
द्दनयाातीत जगाचे नेतृत्व करणारा देि आतर राष्ट्रांकडून मोठ्या प्रमाणावर अदर,
ख्यातीमूल्य अद्दण प्रद्दतष्ठा प्राप्त करतो. ईदाहरणाथा, जपानच्या ईच्च -गुणवत्तेच्या द्दनयाात
वस्तूंनी त्याला अंतरराष्ट्रीय प्रद्दतष्ठा द्दमळवून द्ददली अहे.
५. रोजगयरयच्यय संधी (Job Opportunities):
द्दनयाात बाजाराची मागणी पूणा करण्यासाठी ऄद्दधक ईत्पादन अवश्यक अहे. ऄद्दधक
ईत्पादन म्हणजे रोजगाराच्या ऄद्दधक संधी. केवळ द्दनयाात क्षेत्रातच नाही, तर बँद्दकंग अद्दण
द्दवमा यांसारख्या संबंद्दधत ईद्योगांमध्येही संधी अहेत.
६. देियच्यय आनथाक निकयसयलय चयलनय (Contribution for Country's Rapid
Economic Development ):
अद्दथाक अद्दण औद्योद्दगक द्दवकासाला पाद्दठंबा देण्यासाठी द्दनयाात अवश्यक अहे. जर
एखाद्या कंपनीला जगभरातील बाजारपेठांमध्ये प्रवेि ऄसेल तर ती वेगाने वाढू िकते.
मोठ्या प्रमाणात द्दनयाात देिाच्या जलद अद्दथाक द्दवकासात योगदान देते.
७. संसयधनयंचय इष्टतम ियपर (Efficient Utilisation of Resources):
संसाधनांचा सवोत्तम वापर िलय अहे. ईदाहरणाथा, अखाती देिांमध्ये तेल अद्दण
पेरोद्दलयम ईत्पादनांचा पुरवठा देिांतगात मागणीपेक्षा जास्त अहे. पररणामी, ईपलब्ध
संसाधनांचा जास्तीत जास्त वापर करून ऄद्दतररक्त ईत्पादन द्दनयाात केले जाते.
८. इतर क्षेियंच्यय प्रगतीस कयरक (Enabling development of other sectors):
द्दनयाात ईद्योगामुळे बँद्दकंग, वाहतूक अद्दण द्दवमा यासह आतर क्षेत्रांचा द्दवस्तार झाला अहे
अद्दण द्दनयाात क्षेत्राला पाद्दठंबा देण्यासाठी द्दवद्दवध प्रकारचे सहायक ईद्योग ईदयास अले
अहेत.
९. उच्च रयहणीमयन (Improving Standard of Living):
द्दनयाात व्यापारासाठी ऄद्दधक ईत्पादन अवश्यक अहे, जयामुळे ऄद्दधक रोजगाराच्या संधी
द्दनमााण होतात. ऄद्दधक रोजगार म्हणजे ऄद्दधक खचा करण्याची िक्ती, जयामुळे व्यक्तींना
नवीन अद्दण चांगल्या गोष्टींचा अनंद घेता येतो, त्यामुळे जीवनस्तर ईंचावेल. munotes.in

Page 8

द्दनयाात द्दवपणन ऄभ्यासपद्दत्रका - १
8 १.३.२ - व्यिसयय / संस्थेत ननययात निपणनयचे महत्त्ि (Importance of export
marke ting at Business / Firm ):
१. प्रनतष्ठय (Reputation ):
द्दनयाातीमुळे कंपनी केवळ द्दनयाात ईद्योगातच नव्हे तर देिांतगात बाजारपेठेतही स्वतःसाठी
प्रद्दतष्ठा तयार करू िकते. ईदाहरणाथा द्दफद्दलप्स, एचएलएल, ग्लालसो, सोनी, कोका कोला
अद्दण पेप्सी यांची अंतरराष्ट्रीय प्रद्दतष्ठा अहे.
२. इष्टतम उत्पयदन (Optimum Production ):
देिांतगात मागणी पूणा केल्यानंतर द्दनगम अपले ऄद्दतररक्त ईत्पादन द्दनयाात करू िकते.
पररणामी, कमाल क्षमता गाठेपयांत ईत्पादन चालू राहू िकते. त्यामुळे ईत्पादन खचाात
मोठ्या प्रमाणात बचत होइल.
३. जोखमीची निभयगणी ( Spreading o f Risk ):
देिांतगात अद्दण अंतरराष्ट्रीय स्तरावर द्दवपणन करणारी कंपनी द्दतच्या द्दवपणन जोखमीचे
दोन भागांमध्ये द्दवभाजन करू िकते. एका भागात (म्हणजे द्दवपणनच्या एका क्षेत्रात)
कमावलेला नफा दुसर् या भागात झालेला तोटा भरून काढू िकतो.
४. ननययात दयनयत्ि/ बयंनधलकी (Export oblig ation ):
द्दनयाात अवश्यकता पूणा केलेल्या ऄसल्यास काही द्दनयाात संस्थांना द्दविेष सवलती अद्दण
सुद्दवधा द्ददल्या जातात. भारतात, ऄिा वचनबद्धतेची पूताता करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर
द्दनयाात करणे अवश्यक अहे अद्दण सेझ (SEZ)/FTZ मध्ये कायारत ऄसलेल्या कंपनया
द्दवद्दिष्ट फायद्यांच्या बदल्यात ऄिा जबाबदार्या पूणा करण्यास बांधील अहेत.
५. संघटनयत्मक कययाक्षमतेत सुधयरणय (Improvement in organizational
efficiency ):
द्दनयाातदार संिोधन, प्रद्दिक्षण अद्दण परकीय बाजारपेठांिी व्यवहार करण्याचा ऄनुभव
याद्वारे त्यांची एकूण संस्थात्मक कायाक्षमता वाढवू िकतात.
६. उत्पयदन मयनकयंमध्ये सुधयरणय (Improvement in product standards ):
अंतरराष्ट्रीय अवश्यकता पूणा करण्यासाठी, द्दनयाात कंपनीने गुणवत्ता मानके राखणे अद्दण
वाढवणे अवश्यक अहे. पररणामी, देिांतगात अद्दण अंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेतील ग्राहक
ईच्च दजााच्या वस्तूंचा अनंद घेउ िकतील.
७. उदयरमतियदी आययत (Liberal Imports ):
मोठ्या प्रमाणावर द्दनयाातदार ऄद्दधक परकीय चलन गोळा करतात, जयाचा वापर नवीन
तंत्रज्ञाान, मिीन अद्दण घटक ऄद्दधक मुक्तपणे खरेदी करण्यासाठी केला जाउ िकतो.
यामुळे द्दनयाात संस्थांची स्पधाात्मकता सुधारते. munotes.in

Page 9

द्दनयाात द्दवपणन - १
9 ८. आनथाक आनण गैर-आनथाक लयभ (Financial and non -financial benefits ):
मोठ्या प्रमाणावर द्दनयाातदार ऄद्दधक परकीय चलन गोळा करतात, जयाचा वापर नवीन
तंत्रज्ञाान, मिीन अद्दण घटक ऄद्दधक मुक्तपणे खरेदी करण्यासाठी केला जाउ िकतो.
यामुळे द्दनयाात संस्थांची स्पधाात्मकता सुधारते.
९. जयस्त नफय (Higher profits ):
द्दनयाातीमुळे कंपनीला त्याच्या ईत्पादनांसाठी जास्त द्दकंमत अकारता येते. जर द्दनयाातदार
ईच्च-गुणवत्तेचा माल देतात, तर ते त्यांच्या स्थाद्दनक बाजारपेठेपेक्षा जास्त द्दकंमती अकारू
िकतात, त्यांचे नफ्याचे प्रमाण वाढवू िकतात.
१.४ देियंतगात निपणन आनण ननययात निपणन ययंच्ययतील फरक (DISTINCTION BETWEEN DOMESTIC MARKETING
AND EXPORT MARKETING ) देियंतगात / घरगुती निपणन ननययात / आंतररयष्ट्रीय निपणन १) अथा: देिांतगात द्दवपणन हे देिाच्या राजकीय मयाादेपयांत मयााद्ददत अहे. यात केवळ एकाच देिात खरेदी अद्दण द्दविीचा समावेि अहे. द्दवपणन हेतूंसाठी, अंतरराष्ट्रीय द्दवपणन सवा देिांचा समावेि करते. यात जागद्दतक स्तरावर खरेदी अद्दण द्दविी यासारख्या व्यवहाराचा समावेि अहे. २) स्िरूप: मानक चलन प्रणाली, काही व्यापार प्रद्दतबंध, सातत्यपूणा व्यापार सराव अद्दण ईत्पादनांच्या वाहतुकीसाठी कमी ऄंतर यासारख्या ऄनेक घटकांमुळे देिांतगात द्दवपणन सोपे अद्दण सरळ अहे. ऄनेक चलनांचा वापर, मोठ्या ऄंतरासाठी व्यापार प्रद्दतबंध अद्दण एकसमान व्यापार प्रद्दियांचा ऄभाव यासारख्या कारणांमुळे अंतरराष्ट्रीय द्दवपणन कठीण अद्दण गुंतागुंतीचे अहे. ३) व्ययपयरी गट: कोणतेही व्यापारी गट, जकाती द्दकंवा द्दबगरजकाती ऄडथळे नसल्यामुळे, देिांतगात द्दवपणन व्यवहार चा द्दवस्तार करण्यासाठी भरपूर वाव अहे. अंतरराष्ट्रीय द्दवपणनामध्यें, देिांमध्ये मुक्त व्यापार प्रद्दतबंद्दधत करण्यासाठी व्यापारी गट अद्दण जकाती द्दकंवा द्दबगरजकाती ऄडथळे ऄद्दस्तत्त्वात अहेत. ४) परियनय आनण प्रनियय: हे परवाना अवश्यकता तसेच लांबलचक प्रद्दिया अद्दण औपचाररकतांपासून मुक्त अहे. हे व्यापार प्रद्दिया सुलभ करते. परवाना, मंजूरी अद्दण लांबलचक प्रद्दिया या सवाांचा समावेि अहे. हे गुंतागुंतीचे, वेळ घेणारे अद्दण कठीण द्दवपणन द्दियाकलाप बनवते. munotes.in

Page 10

द्दनयाात द्दवपणन ऄभ्यासपद्दत्रका - १
10 ५) पययािरणीय बदल: परवाना, मंजूरी अद्दण लांबलचक प्रद्दिया या सवाांचा समावेि अहे. हे गुंतागुंतीचे, वेळ घेणारे अद्दण कठीण द्दवपणन द्दियाकलाप बनवते. अद्दथाक, राजकीय द्दकंवा सामाद्दजक वातावरणातील बदलांचा अंतरराष्ट्रीय द्दवपणन द्दचत्रावर महत्त्वपूणा प्रभाव पडतो. ६) व्ययपयरयत धोकय: व्यवहार ची ऄरुंद व्याप्ती, राजकीय द्दस्थरता अद्दण एकसमान द्दनयम अद्दण कायदे यामुळे जोखीम कमी अहे. व्यवहाराची प्रचंड व्याप्ती, बाजाराचे ऄत्यंत संवेदनिील स्वरूप अद्दण राजकीय समस्यांमुळे जोखीम लक्षणीय अहे. ७) स्पधया: हे द्दविेषतः स्पधाात्मक बाजार नाही. एकसमान द्दनगम वातावरणामुळे, स्पधेची िलयता मयााद्ददत अहे.
हे ऄत्यंत स्पधाात्मक अहे कारण सहभागी
देि अद्दथाक अद्दण औद्योद्दगक द्दवकासाच्या
द्दवद्दवध स्तरांवर अहेत. ८) सरकयरी हस्तक्षेप: देिांतगात द्दवपणन प्रयत्नांमध्ये िलय द्दततका कमी हस्तक्षेप केला पाद्दहजे.
अंतरराष्ट्रीय द्दवपणन व्यवहार मध्ये सवाात
जास्त हस्तक्षेप केला जातो. ९) निभयगणी: ही एकल एकाद्दत्मक द्दवपणन द्दिया अहे जयामध्ये कोणतेही द्दवभाग नाहीत. हे दोन द्दवभागांमध्ये द्दवभागले गेले अहे. बहुराष्ट्रीय द्दवपणन अद्दण परकीय द्दवपणन हे दोन द्दभनन प्रकारचे द्दवपणन अहेत. १०) समयनिष्ट प्रमयण: कमी संख्या अद्दण नफ्याचे कमी प्रमाण ही देिांतगात द्दवपणनात केल्या जाणार्या प्रिीयेंची वैद्दिष्ट्ये अहेत.. अंतरराष्ट्रीय द्दवपणनाचे प्रयत्न नफ्याच्या ईच्च प्रमाणासह, नेहमीच ईच्च प्रमाणात ऄसतात. ११) प्रोत्सयहन: व्यापारी अद्दण ईत्पादकांना घरगुती द्दवपणनामध्ये लवद्दचतच द्दवद्दिष्ट सवलती, द्दविेषाद्दधकार द्दकंवा प्रोत्साहन द्ददले जाते. द्दनयाात-केंद्दद्रत वस्तूंचे ईत्पादक अद्दण द्दनयाातदारांना जेव्हा द्दनयाात द्दवपणनाचा प्रश्न येतो तेव्हा त्यांना ऄननय प्रोत्साहन, सुद्दवधा अद्दण द्दविेषाद्दधकार द्ददले जातात. १२) सहभयगी संस्थय: घाउक द्दविेते, द्दकरकोळ द्दविेते अद्दण आतर व्यापारी संघटना घरगुती द्दवपणनामध्ये ऄंतभूात कंपनयांमध्ये अहेत. ईत्पादक-द्दनयाातदार, व्यापारी-द्दनयाातदार, द्दनयाात घरे अद्दण व्यापार घराणे ही सवा द्दनयाात द्दवपणन संस्थांची ईदाहरणे अहेत. munotes.in

Page 11

द्दनयाात द्दवपणन - १
11 १३) पैसे देण्ययची पद्धत: पैिांचे प्रदान रोखीने द्दकंवा देिांतगात द्दवपणनामध्ये चेकद्वारे केले जाते. पतपत्र अद्दण हलकपत्रसद्दहत द्दवपत्र यांचा वापर अंतरराष्ट्रीय द्दवपणनामध्ये पैसे देण्यासाठी केला जातो. १४) चलनयचय ियपर: हे एकाच चलनाच्या वापरावर अधाररत अहे. जसे द्दक भारतीय रुपया. यात ऄनेक चलनांचा वापर समाद्दवष्ट अहे, द्दविेषत: यूएस डॉलर.
आपली प्रगती तपयसय (Check your Progress ): अ) ररकयम्यय जयगय भरय:
१. द्दनयाातदार व्यवसाय संिोधन, प्रद्दिक्षण अद्दण परकीय बाजारपेठांिी व्यवहार
करण्याचा ऄनुभव याद्वारे त्यांची एकूण संस्थात्मक ------ वाढवू िकतात.
२. -------------- द्दवपणन अद्दण परकीय द्दवपणन हे दोन द्दभनन प्रकारचे द्दवपणन अहेत.
ब) थोडक्ययत उत्तरे द्यय:
१. द्दनयाातदार देि परकीय चलनाचा वापर किा प्रकारे करतात?
२. द्दनयाात द्दवपणनामुळे जीवनस्तर किाप्रकारे ईंचावेल?
३. अंतरराष्ट्रीय द्दवपणनामध्ये पैसे देण्यासाठी किाचा वापर केला जातो?
क) खयलील निधयने स्पष्ट करय:
१. मोठ्या प्रमाणावर द्दनयाातीमुळे देयकांच्या ऄसंतुलनाची समस्या दूर होते.
२. संसाधनांचा आष्टतम वापर.
३. अंतरराष्ट्रीय द्दवपणन कठीण अद्दण गुंतागुंतीचे अहे.

munotes.in

Page 12

द्दनयाात द्दवपणन ऄभ्यासपद्दत्रका - १
12 १.५ सयरयंि (SUMMARY ) द्दवपणनाचे वणान नफ्यासाठी ग्राहकांच्या गरजा पूणा करण्यासाठी संस्थेच्या सवा संसाधनांचा
वापर करणे ऄसे केले जाते. द्दनयाात अद्दण देिांतगात द्दवपणन यातील फरक हा अहे की
द्दनयाात द्दवपणन राष्ट्रीय सीमा ओलांडून होते. याचा ऄथा द्दनयाातदारांनी भाषेतील ऄडथळे,
राजकारण, द्दनयम, सरकार अद्दण संस्कृती यासारख्या व्यापारातील ऄडथळ्यांना सामोरे
जावे. त्यांना ईत्पादन ऄध्याा मागााने जगभरातील दूरच्या बाजारपेठांमध्ये नेण्यासाठी अद्दण
अयात करणार् या देिाचे अयात िुल्क भरावे लागेल. त्यांना द्दनयाातीसह येणार् या पुरवठा
द्दवषयक अद्दण कागदोपत्री कामे यासारख्या समस्यांचा सामना करावा लागेल. या फक्त
काही समस्या अहेत जयांना तुम्हाला सामोरे जावे लागेल.
परकीय खरेदीदार अद्दण ग्राहकांना भुरळ घालणारी वस्तू तयार करणे हा देखील द्दनयाात
द्दवपणनाचा भाग अहे. या प्रस्तावामध्ये द्दवद्दिष्ट द्दकंमतीला परकीय ग्राहकांना ईपलब्ध द्दकंवा
द्दवतररत केलेल्या ईत्पादनाचा समावेि ऄसतो. त्याच बरोबर, प्रस्ताव द्दवद्दवध संप्रेषण अद्दण
प्रचार माध्यमांद्वारे खरेदीदारापयांत प्रसाररत द्दकंवा प्रचाररत केला जातो. द्दवपणन द्दमश्रण चार
घटकांचे बनलेले अहे: ईत्पादन, द्दकंमत, द्दवतरण (स्थान) अद्दण जाद्दहरात.
१.६ स्ियध्ययय (EXERCISE) अ. िणानयत्मक प्रश्न:
(१) संनक्षप्त उत्तरे:
१. ‘देिांतगात / घरगुती द्दवपणन’ वर एक छोटी टीप द्दलहा.
२. द्दनयाात द्दवपणन म्हणजे काय?
३. परकीय चलन या िब्दाचे स्पष्टीकरण करा.
४. द्दनयाात द्दवपणन हे स्पधाा किी हाताळते?
५. द्दनयाात द्दवपणनाची व्याख्या द्दलहा.
(२) दीघोत्तरे :
१. द्दनयाात द्दवपणनाची वैद्दिष्ट्ये काय अहेत?
२. द्दनयाात द्दवपणनाचे थोडलयात स्पष्टीकरण द्या.
३. देिांतगात द्दवपणन अद्दण द्दनयाात द्दवपणन यातील फरक द्दलहा
४. द्दनयाात द्दवपणनाचे महत्त्व स्पष्ट करा.
५. द्दनयाात द्दवपणनाचे तोटे स्पष्ट करा.
munotes.in

Page 13

द्दनयाात द्दवपणन - १
13 ब. बहुपययायी प्रश्न:
१. .………… आतर राष्ट्रांतील लोकांना वस्तू द्दवकण्याच्या प्रद्दियेचा संदभा देते
(ऄ) देिांतगात बाजारपेठ, (ब) परकीय बाजार,
(क) अयात द्दवपणन , (ड) द्दनयाात द्दवपणन
२. एमएनसी म्हणजे ………………..
(ऄ) बहुराष्ट्रीय कंपनया, (ब) बहु-अंतरराष्ट्रीय संस्था,
(क) बहुराष्ट्रीय द्दनगम योजना , (ड) बहुराष्ट्रीय द्दनगम प्रणाली
३. मोठ्या प्रमाणावरील ऄथाव्यवस्था द्दनयाातदारांना ………… बाजारातील स्पधाात्मक
द्दकंमती ईद्धृत करण्यात मदत करतात
(ऄ) राष्ट्रीय, (ब) अंतरराष्ट्रीय,
(क) घरगुती, (ड) अयात
४. द्दनयाात द्दवपणन द्दनयाात करणार्या कंपनीला नाव अद्दण ………………. देते.
(ऄ) पतप्रद्दतष्ठा, (ब) मालमत्ता,
(क) प्रणाली, (ड) जागा
५. द्दनयाात द्दवपणन ही परकीय बाजारपेठांमध्ये................... वस्तू अद्दण सेवा तयार
अद्दण द्दवतररत करण्याची प्रद्दिया अहे.
(ऄ) पद्धतिीर पद्धतीने, (ब) गुंतागुंतीची पद्धतीने ,
(क) सामानय पद्धतीने, (ड) जोखमीची पद्धतीने
उत्तरे: १-ड, २-ऄ, ३-ब, ४-ऄ, ५-ऄ
क. ररकयम्यय जयगय भरय:
a. द्दनयाात द्दवपणनाला व्यापक ………….प्रासंद्दगकता अहे.
b. द्दनयाात द्दवपणन हे ……….संबंधी अहे.
c. द्दनयाात द्दवपणन ………… जोखीम पसरवण्यास मदत करते.
d. द्दनयाात द्दवपणन व्यवस्थापक द्दवद्दवध ………….कायाांसाठी जबाबदार ऄसतो. munotes.in

Page 14

द्दनयाात द्दवपणन ऄभ्यासपद्दत्रका - १
14 e. ईच्च वाहतूक खचा अद्दण आतर द्दनयम, कमी प्रमाणात वस्तूंची द्दनयाात करणे
……….ऄसते.
उत्तरे:
१- द्दवपणन,
२- ग्राहक,
३- द्दनगम,
४- अद्दथाक,
५- महाग
ड. खयलील ियक्य चूक की बरोबर आहे ते सयंगय:
१. अयात द्दवपणन देखील भरपूर पैसे कमद्दवण्यासाठी अद्दण भरपूर परकीय चलन
द्दमळद्दवण्यासाठी बरेच पयााय प्रदान करते.
२. द्दनयाात द्दवपणन म्हणजे अंतरराष्ट्रीय सीमांच्या पलीकडे वस्तू अद्दण सेवांचे द्दवपणन.
३. मोठ्या प्रमाणावरील द्दनयाातीचा ईपयोग व्यापार संतुलनातील तूट दूर करण्यासाठी
केला जाउ िकतो.
४. द्दवकद्दसत अद्दण द्दवकसनिील ऄिा सवा देिांसाठी द्दनयाात महत्त्वाची अहे.
५. द्दनयाात द्दवपणन सामानयत: लहान प्रमाणात केले जाते.
उत्तरे:
बरोबर: ३ अद्दण ४
चूक : १,२ अद्दण ५
१.७ संदभा (REFERENCES )  एलस्पोटा पॉलीसी प्रोद्दसजसा एनड डॉलयुमेंटेिन – एम अय महाजन, स्नो व्हाआट
पद्दब्लकेिन प्रा. द्दलद्दमटेड, २६वी अवृत्ती.
 आंटरनॅिनल द्दबझनेस , के. ऄस्वथप्पा, मॅकग्रा-द्दहल एजयुकेिन (आंद्दडया) प्रा. द्दल.,
६वी अवृत्ती.
 एलस्पोटा आम्पोटा प्रोद्दसजसा - डॉलयुमेंटेिन एनड लॉद्दजद्दस्टलस , सी. रामा गोपाल , नयू
एज आंटरनॅिनल पद्दब्लिर, २००६/ पुनमुाद्रण जानेवारी २०१६.
 आंटरनॅिनल एलस्पोटा एनड आम्पोटा मॅनेजमेंट, फ्राद्दनसस चेरुद्दनलम, द्दहमालय पद्दब्लद्दिंग
हाउस. munotes.in

Page 15

द्दनयाात द्दवपणन - १
15  अर.के. जैन यांचे, फॉरेन रेड पॉद्दलसी एनड हॅण्डबुक ऑफ प्रोद्दसजसा (द्दवथ फॉम्सा,
सलयुालसा एनड पद्दब्लक नोटीसेस).
 एद्दलझम पॉद्दलसी एनड हॅण्डबुक ऑफ एद्दलझम पॉद्दलसी - VOL १ अद्दण २.
 आंटरनॅिनल माकेटींग अद्दण एलस्पोटा मॅनेजमेंट, जेराल्ड ऄल्बाम, एडद्दवन ड्यूर,
ऄलेलझांडर जोद्दसयासन, द्दपऄसान पद्दब्लकेिनस, ८वी अवृत्ती, जून २०१६.
 आंटरनॅिनल माकेटींग स्रॅटेजी, आसोबेलडूल अद्दण रॉद्दबन लोव, ५वी अवृत्ती, थॉमसन
लद्दनांग, २००८.
 नयू आम्पोटा एलस्पोटा पॉद्दलसी - नाभी पद्दब्लकेिनस, २०१७
 पी.के. खुराना, एलस्पोटा मॅनेजमेंट, गलगोद्दटया पद्दब्लद्दिंग कंपनी, नवी द्ददल्ली.
 पी.के. वासुदेवा, आंटरनॅिनल माकेटींग, एलसेल बुलस, चौथी अवृत्ती, नवी द्ददल्ली.


*****

munotes.in

Page 16

16 २
िनयाªत िवपणन - २
ÿकरण संरचना
२.० उिĥĶे
२.१ ÿÖतावना
२.२ िनयाªत िवपणनावर पåरणाम करणारे घटक
२.३ िनयाªत िवपणनमÅये समािवĶ (अंतभूªत) असलेली जोखीम
२.४ भारता¸या िनयाªत ±ेýा¸या समÖया
२.५ सारांश
२.६ ÖवाÅयाय
२.७ संदभª
२.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 िनयाªत िवपणनावर पåरणाम करणारे घटक जाणून घेणे
 िनयाªत िवपणनामÅये अंतभूªत असलेÐया जोखीम ओळखणे
 भारता¸या िनयाªत ±ेýा¸या समÖया जाणून घेणे
२.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) िनयाªत िवपणन Ìहणजे इतर राÕůांतील लोकांना वÖतू िवकÁयाची ÿिøया. यात एक लांब
ÿिøया आिण औपचाåरकता समािवĶ आहे. िनयाªत िवपणनामÅये, िनयाªत आिण आयात
करणाö या दोÆही देशांनी Öथािपत केलेÐया ÿिøयेनुसार वÖतू परदेशात हÖतांतåरत केÐया
जातात.
परकìय मयाªदा, जागितक Öपधाª, लांबलचक ÿिøया आिण औपचाåरकता आिण इतर
कारणांमुळे, देशांतगªत िवपणनापे±ा िनयाªत िवपणन अिधक कठीण आहे. िशवाय, जेÓहा
एखादी कंपनी राÕůीय सीमा ओलांडते तेÓहा ते वेगाने अिधक ि³लĶ होते. िनयाªत िवपणन
देखील भरपूर पैसे कमिवÁयासाठी आिण भरपूर परकìय चलन िमळिवÁयासाठी बरेच पयाªय
ÿदान करते.
िनयाªत िवपणनाची Óयापक आिथªक ÿासंिगकता आहे कारण ती राÕůीय अथªÓयवÖथेला
िविवध मागा«नी लाभ देते. हे परकìय चलन िनमाªण करÁयासाठी आिण उपलÊध संसाधनांचा
सवō°म वापर करÁयासाठी आिथªक, Óयवसाय आिण औīोिगक िवकासास ÿोÂसाहन देते. munotes.in

Page 17

िनयाªत िवपणन - २
17 ÿÂयेक देश िनयाªत आिण अथªपूणª जागितक िवपणन सहभागाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी
िविवध धोरणे लागू करतो. जागितकìकरण ही वÖतुिÖथती आहे आिण ÿÂयेक देशाने परÖपर
फायīासाठी सहभाग घेतला पािहजे. ÿÂयेक देशाने आपÐया बाजारपेठा इतर देशांसाठी
खुÐया केÐया पािहजेत आिण श³य ितत³या कायª±मतेने इतर देशां¸या बाजारपेठेत ÿवेश
करÁयासाठी सवªतोपरी ÿयÂन केले पािहजेत.
हा एक मानक िनयम आहे ºयाचे आज¸या जागितक िवपणन वातावरणात ÿÂयेक देशाने
पालन केले पािहजे. जागितक िवपणनमÅये अशा सहभागािशवाय देशाचा आिथªक िवकास
ठÈप होईल.
२.२ िनयाªत िवपणनावर पåरणाम करणारे घटक (FACTORS INFLUENCING EXPORT MARKETING ) देशा¸या िनयाªत आिण आयाती¸या मूÐयावर पåरणाम करणारे आठ घटक खालीलÿमाणे
आहेत:
१. देशाचा महागाई दर (The country’s inflation rate ):
देशाचा चलनवाढीचा दर तुलनेने जाÖत असÐयास, देशांतगªत लोक आिण Óयवसाय मोठ्या
ÿमाणावर आयात केलेÐया वÖतू खरेदी करतील. देशा¸या Óयवसायांसाठी िनयाªत करणे
देखील कठीण होईल. दुसरीकडे, महागाईतील घट देशा¸या आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमकतेला
चालना देईल, पåरणामी अिधक िनयाªत आिण कमी आयात होईल.
२. देशाचा िविनमय दर (The country’s exchange rate ):
जेÓहा एखाīा देशाचा िविनमय दर घसरतो तेÓहा िनयाªती¸या िकमती कमी होतात आिण
आयाती¸या िकमती वाढतात. यामुळे आयातीवर खचª होणारी र³कम कमी करताना
िनयाªतीचे मूÐय वाढेल असे गृहीत धरले जाते.
३. उÂपादकता (Productivity ):
एखाīा देशाचे कायªबल िजतके अिधक उÂपादन±म असेल, िततके ÿित िवभाग ®ममूÐय
कमी असेल आिण Âया¸या वÖतूंची िकंमत कमी असेल. उÂपादकतेत वाढ झाÐयामुळे
मोठ्या सं´येने कुटुंबे आिण Óयवसाय देशा¸या अिधक मालाची खरेदी करतील, पåरणामी
िनयाªतीत वाढ होईल आिण आयात कमी होईल.
४. गुणव°ा (Quality ):
इतर देशां¸या उÂपादनां¸या तुलनेत देशा¸या उÂपादनां¸या गुणव°ेत घट झाÐयामुळे
देशा¸या वÖतू आिण सेवा Óयापार संतुलनावर नकाराÂमक पåरणाम होतो.
५. िवपणन (Marketing ):
िवøì केलेÐया िनयाªती¸या सं´येवर केवळ Âयांची गुणव°ा आिण िकंमतच नाही तर
देशांतगªत उīोगां¸या िवपणन ±ेýातील यशाचाही पåरणाम होतो. Âयाचÿमाणे, परकìय munotes.in

Page 18

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
18 उīोगां¸या िवपणना¸या पåरणामकारकतेचा पåरणाम खरेदी केलेÐया आयाती¸या रकमेवर
होतो.
६. देशांतगªत GDP (जीडीपी-Öथूल देशांतगªत उÂपादन - Domestic GDP ):
देशांतगªत उÂपÆन वाढÐयास, अिधक आयात खरेदी केली जाऊ शकते. अिधक क¸चा माल
आिण भांडवली वÖतू ÓयवसायांĬारे खरेदी केली जाÁयाची श³यता आहे, यापैकì काही
वÖतू देशाबाहेłन येतात. अिधक उÂपादने घरांĬारे खरेदी केली जातील, Âयापैकì काही
आयात केली जातील. देशांतगªत मागणीत वाढ झाÐयामुळे काही देशांतगªत उīोगांना
आंतरराÕůीय कडून घरगुती बाजारपेठेकडे वळवÁयाचा मोह होऊ शकतो. असे झाÐयास
िनयाªतीला फटका बसेल.
७. परकìय GDP (जीडीपी-Öथूल आंतरदेशीय उÂपादीत - Foreign GDP ):
इतर देशांमÅये Âयांचे उÂपÆन सुधारÐयास परकìय लोक अिधक वÖतू खरेदी करतील.
यामुळे देशाची िनयाªत वाढू शकेल.
८. Óयापार िनब«ध (Trade restrictions ):
परकìय Óयापार िनब«ध सैल केले जातील, ºयामुळे देशांतगªत कंपÆयांना Âयांची उÂपादने
परकìय राÕůांमÅये िवकणे सोपे होईल.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. िनयाªत िवपणनामÅये, िनयाªत आिण ------ करणाö या दोÆही देशांनी Öथािपत केलेÐया
ÿिøयेनुसार वÖतू परदेशात हÖतांतåरत केÐया जातात.
२. इतर देशांमÅये Âयांचे उÂपÆन सुधारÐयास परकìय लोक अिधक वÖतू खरेदी
करतील. यामुळे देशाची --- वाढू शकेल.
ब) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. महागाईतील घटीमुळे अिधक िनयाªत/ आयात आिण कमी िनयाªत/ आयात होईल.
२. जेÓहा एखाīा देशाचा िविनमय दर घसरतो तेÓहा िनयाªती¸या/ आयाती¸या िकमती
कमी होतात आिण िनयाªती¸या/ आयाती¸या िकमती वाढतात.
३. इतर देशां¸या उÂपादनां¸या तुलनेत एखाīा देशा¸या उÂपादनां¸या गुणव°ेत घट
झाÐयामुळे Âया देशा¸या वÖतू आिण सेवा Óयापार संतुलनावर नकाराÂमक/
सकाराÂमक पåरणाम होतो.
क) खालील िवधाने ÖपĶ करा:
१. िनयाªत िवपणन अिधक कठीण आहे. munotes.in

Page 19

िनयाªत िवपणन - २
19 २. देशांतगªत GDP (जी डी पी) चा िनयाªतीला फटका बसतो.

२.३ िनयाªत िवपणनामÅये समािवĶ (अंतभूªत) असलेली जोखीम (RISKS INVOLVED IN EXPORT MARKETING ) आंतरराÕůीय Óयापार करणाöया Óयवसायांना केवळ Öथािनक धो³यांनाच नÓहे तर
नैितकता, वाहतूक, बौिĦक संपदा, पत, चलन आिण इतर िविवध मुद्īांशी संबंिधत
जोखमéनाही सामोरे जावे लागते.
या धो³यांमÅये संÖथेचे सुरळीत कामकाज रोखÁयाची ±मता आहे, Âयामुळे Âयांचे पåरणाम
कमी करÁयासाठी योµय कृती करणे आवÔयक आहे. आंतरराÕůीय Óयापारात गुंतलेÐया
Óयवसायांना वारंवार भेडसावणारे सहा धोके, तसेच Âयांना हाताळÁयासाठी ÿभावी पÅदती
पुढे िदÐया आहेत-
१. पत जोखीम (Credit Risk ):
येणे वसूल न करÁया¸या धो³याला ÿितप± िकंवा पत जोखीम Ìहणून ओळखले जाते.
Óयवसाय िविवध मागा«नी जागितक बाजारपेठेत िवÖतार कłन या जोखमीपासून Öवतःचे
संर±ण कł शकतात.
पूणª भरणा घेणे [िकंवा येणे असलेÐया पैशांची वाजवी ट³केवारी (Take payment in
full [or a decent percentage of money upfront] ):
ÿशासकìय खचª आिण िव° शुÐक कमी करÁयासाठी, ऑडªर देताना, सेवा देÁयापूवê
१००% देय असलेले पैसे िकंवा वाजवी वाटा घेणे. Ļामुळे पैसे न िमळÁयाची श³यता
िनघून जाते. नवीन उīोग आिण िनयाªतदारांसाठी हे आÓहानाÂमक असले तरी काही
िकरकोळ सवलती देऊन हे अंमलात आणले जाऊ शकते.
पतपý (Letter of credit ):
ही एक िविनिदªĶ कालमयाªदेत पोचवणी¸या बदÐयात सेवा/उÂपादन पुरवठादाराला िविनिदªĶ
र³कम देÁयासाठी जारी केलेली वचनबĦता आहे. अशा ÿकारे िवøेता आिण úाहक
दोघांचेही संर±ण होते. यात नौभरण चे संपूणª वणªन आिण िवøì¸या अटी दोÆही असतात. munotes.in

Page 20

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
20 पत जोखीम कमी करÁयासा ठी िविवध पयाªयी पĦती आहेत. तुम¸यासाठी काय सवō°म
आहे हे पाहÁयासाठी तुÌही ÿयोग कł शकता.
२. बौिĦक संपदा जोखीम (Intellectual Property Risk ):
या जोखमीमÅये ýयÖथ प± कंपनी¸या िकंवा मालम°े¸या धोरणाÂमक मािहतीचा
बेकायदेशीर वापर करतात, ºयामुळे कंपनी¸या सेवा िकंवा वÖतूं¸या मूÐयावर ÿÂय± िकंवा
अÿÂय±पणे पåरणाम होतो.
परदेशात Óयवसाय करताना दूरÖथपणे Óयावसाियक अिधकारांचा सामना करणे कठीण
असÐयाने, हे धोके दहापटीने वाढतात. करारावर Öवा±री करÁयापूवê कोणÂयाही देशात
िनगम नावे आिण Óयापार िचÆहाची नŌदणी कłन हे ÿितबंिधत केले जाऊ शकते.
Öपध¥¸या पुढे राहÁयासाठी, तुम¸या सेवा िकंवा उÂपादने िनयिमतपणे úाहकां¸या अनुकूल
बनिवणे आिण Âयात सुधारणा करत राहणे ही देखील चांगली कÐपना आहे.
३. परकìय चलन जोखीम (Foreign Exchange Risk ):
हे सहसा सÅया सुł असलेÐया िकंवा लवकरच होणाö या करारांसाठी देय आिण ÿाĮ
करÁयायोµय देयकांसंबंधी असते. परकìय चलना¸या दरात सतत चढ-उतार होत असतात.
पåरणामी, Óयवसायांना अपे±ेपे±ा कमी दराने परदेशात ÓयुÂपÆन केलेÐया िनधीचे łपांतर
करÁयास भाग पाडले जाऊ शकते.
Âयामुळेच कंपÆयांसाठी योµय िविनमय धोरण असणे महßवाचे आहे.
हे पुढील बाबतीत मागªदशªक ठरते:
 केलेÐया िवøìवर नÉयाचे ÿमाण िÖथर करणे.
 िवøì आिण खरेदीवरील िविनमय दर बदलाचा नकाराÂमक ÿभाव कमी करणे.
 रोख ÿवाह िनयंýण सुधारणे.
 Öथािनक आिण आंतरराÕůीय िकंमती सुलभ करणे.
ÿभावी धोरण तयार करÁयासाठी , Óयवसायांनी ÿथम परकìय चलन जोखीम ओळखणे
आवÔयक आहे. या जोखमé¸या बचावासाठी उपलÊध साधने समजून घेणे आिण इĶतम
पयाªय िनिIJत करÁयासाठी िनयिमत तुलना िवĴेषणे करणे देखील महßवाचे आहे.
४. नैितक जोखीम (Ethics Risks ):
जागितक बाजारपेठेत उÂपादन िकंवा सेवा िवकताना, उ¸च नैितक मानक राखणे महÂवाचे
आहे. आंतरराÕůीय Óयापारात, कंपÆयांना कधीही Âयां¸या िवĵासाबĥल¸या मुद्īाचा
सामना करावा लागू शकतो. munotes.in

Page 21

िनयाªत िवपणन - २
21 सामािजक पåरिÖथती आिण łढी -परंपंरा वेगवेगÑया देशांनुसार िभÆन असÐयामुळे, अिधक
सावध राहणे अÂयावÔयक आहे. तुÌही हे सुिनिIJत केले पािहजे कì तुमचे परदेशातील
पुरवठादार आिण भागीदार, ते कुठेही काम करत असले तरी ते तुम¸या मूÐयांचे आिण
िनयमांचे पालन करतात.
५. नौभरण/वाहतूक जोखीम (Shipping Risks ):
आंतरराÕůीय िकंवा Öथािनक पातळीवर उÂपादने िवतरीत करताना दूिषत होणे, जĮी,
अपघात, तोडफोड, चोरी, नुकसान आिण तुटणे हे सवª घडू शकते. खरेदीदारांना कोणताही
माल पाठवÁयापूवê तुम¸याकडे पुरेसा िवमा असÐयाची खाýी करणे आवÔयक आहे.
जेÓहा वाहतूक जोखमीचा ÿij येतो तेÓहा आंतरराÕůीय Óयापारात गुंतलेÐया सवª प±ांसाठी
आंतरराÕůीय वािणºय मंडळाने काही िनयम आिण जबाबदाöया Öथािपत केÐया आहेत. ही
मागªदशªक तßवे वाचणे आिण योµय ती खबरदारी घेणे केÓहाही चांगले.
६. राÕůीय आिण राजकìय जोखीम (Country and Political Risks ):
िबगरजकाती Óयापार अडथळे, मÅयवतê बँक चलन िनयंýणे आिण िविशĶ राÕůांमÅये
िविशĶ वÖतूं¸या िवøìवर बंदी ही या धो³यांची उदाहरणे आहेत. उदाहरणाथª, अनेक
देशांमÅये लुĮ होत चाललेÐया ÿाÁयां¸या ÿजातéपासून तयार केलेली उÂपादने बेकायदेशीर
आहेत.
काही गोĶी, जसे कì मंजूरी, तुम¸या िनयंýणाबाहेर¸या असतील आिण तुÌहाला Âयावर मात
करÁयासाठी तयार असणे आवÔयक आहे. अशा िनब«धांबĥल अिधक मािहतीसाठी संबंिधत
देशा¸या परराÕů Óयवहार आिण Óयापार मंýालयाची अिधकृत वेबसाइट पाहावी.
२.४ भारता¸या िनयाªत ±ेýा¸या समÖया (PROBLEMS OF INDIA’S EXPORT SECTOR ) भारतीय िनयाªतदारांना सÅया अनेक समÖयांचा सामना करावा लागत आहे. ही समÖया
Óयवसायांना परकìय बाजारपेठेत ÿवेश करÁयापासून परावृ° करते. िनयाªत Óयवसायांना
खालील समÖया/अडचणी आहेत:
१. जागितक बाजारात मंदी (Global market crisis ):
२००८ आिण २००९ ¸या पिहÐया सहामाहीत जागितक अथªÓयवÖथा मंदीत होती.
सÈट¤बर २००७ मÅये संयुĉ राÕůांमधील सबÿाइम मॉटªगेज संकटामुळे मंदी आली. रÂने
आिण दािगने, कापड आिण कपडे आिण इतर वÖतूंसार´या असं´य भारतीय वÖतूं¸या
मागणीला मंदीचा पåरणाम Ìहणून ÿचंड नुकसान झाले आहे. मंदी¸या काळात िनयाªतदारांना
आंतरराÕůीय बाजारातून कमी मागणी िमळतात, ºयामुळे Âयांना Âयांची िकंमत कमी
करÁयास भाग पाडले जाते. पåरणामी, िनयाªतदाराला कायदेशीर फायदा होतो िकंवा तोटा
सहन करावा लागतो.
munotes.in

Page 22

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
22 २. तंý²ानातील फरक (Differences in technology ):
औīोिगक देशांकडे अÂयाधुिनक तंý²ान आहेत जे क¸¸या ľोतांपासून तयार वÖतूंचे
मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन करÁयास स±म आहेत. दुसरीकडे, िवकसनशील देशांमÅये
तांिýक कौशÐय आिण आधुिनक उपकरणांची कमतरता आहे. पåरणामी, Âयांना पुरातन
तंý²ानावर अवलंबून राहावे लागत आहे. पåरणामी, जगभरातील बाजारपेठेचा असंतुिलत
िवकास झाला आहे.
३. िनयाªत ÿोÂसाहनामÅये कपात (Reduced export incentives ):
कालांतराने, भारत सरकारने िनयाªत ÿोÂसाहनांमÅये कपात केली आहे जसे कì सीमा शुÐक
परतावा (Duty Drawback) दर, मोठ्या ÿमाणात िनयाªतदारांसाठी ÿािĮकर लाभ इ.
जेÓहा िनयाªत ÿोÂसाहन कमी केले जाते तेÓहा िनयाªतदारांना परकìय बाजारात िनयाªत
करÁयापासून परावृ° केले जाते.
४. जागितक िवपणनातील अनेक Öपधाª (Several competitions in g lobal
marketing ):
िनयाªत िवपणन हा घातक Óयवसाय आहे. िकंमत, गुणव°ा, उÂपादन खचª आिण िवøì
ÿोÂसाहन धोरण हे सवª या लढाईतील घटक आहेत. िनयाªतीचा िवचार केला तर भारतीय
िनयाªतदारांना तीन ÿकार¸या Öपध¥ला सामोरे जावे लागते. यामÅये घरगुती िनयाªतदार,
िनयाªत करणाöया देशातील Öथािनक उÂपादक आिण शेवटी जागितक Öतरावर ÿितÖपधê
देशांमधील उÂपादक यां¸यातील Öपधाª समािवĶ आहे. या ÖपधाªÂमकतेचा पåरणाम Ìहणून
िनयाªतदारांकडे आÓहानांचा एक अनोखा समूह आहे.
५. उÂपादन मानकांची समÖया (Product -standards iss ue):
संयुĉ राÕůांसार´या िवकिसत देशांची मागणी आहे कì भारतासार´या िवकसनशील
देशांनी उ¸च उÂपादन मानकांची पूतªता करावी. आयात करणारे देश भारतासार´या
उदयोÆमुख देशांतील उÂपादनांवर उÂपादन चाचÁया घेतात. आयात करणारे देश अनेकदा
फळे, कापड आिण इतर वÖतू यांसार´या िविशĶ वÖतूंना Âयां¸या उ¸च घातक सामúीमुळे
परवानगी देÁयास नकार देतात. पåरणामी भारतीय िनयाªतदार िवशेषतः औīोिगक देशांमÅये
बाजारातील िहÖसा गमावत आहेत,.
६. िविनमय दरातील चढउतार (Fluctuations in Exchange Rate ):
ÿÂयेक देशाचे Öवतःचे चलन असते जे इतर देशांपे±ा वेगळे असते. यूएस डॉलर आिण
िāटीश पाउंड Öटिल«ग ही सवाªत जाÖत वापरली जाणारी आंतरराÕůीय चलने आहेत.
भारतीय िनयाªतदारां¸या ŀĶीकोनातून, आपÐयाला परकìय चलनात भुगतान करता यायला
हवे. िनयाªतदारांची परकìय चलन कमाई भारतीय Łपयात łपांतåरत केली जाते आिण
िनयाªतदारांना भारतीय चलनात पाठिवली जाते, ºयामुळे िनयाªतदारांना परकìय चलन
दरांमÅये चढ-उतार होÁया¸या जोखमीचा सामना करावा लागतो.
munotes.in

Page 23

िनयाªत िवपणन - २
23 ७. समुþी चा¸यां¸या हÐÐयां¸या समÖया (Problems of Sea Pirates Attacks ):
एडन¸या आखातातील समुþी चा¸यांचे हÐले आंतरराÕůीय Óयापाराला मोठा धोका आहे.
चाचेिगरीने ÿभािवत एडन¸या आखातात भारतातील िनÌÌयाहóन अिधक वािणºय वाहतूक
होते. समुþी चा¸यां¸या वाढÂया हÐÐयांमुळे, नवीन िनयाªतदार आिण आयातदारांना िवमा
संर±ण िमळÁयात अडचणी येत आहेत.
८. िवकिसत देशांकडून अनुदानाची समÖया (Developed -country subsidies ):
संयुĉ राÕůांसारखे िवकिसत देश Âयां¸या िनयाªतदारांना मोठ्या ÿमाणावर अनुदान देतात.
उदाहरणाथª, कृषी िनयाªतदारां¸या बाबतीत, संयुĉ राºये, युनायटेड िकंगडम आिण इतर
देश Âयां¸या िनयाªतदारांना भरीव अनुदान देतात. पåरणामी, भारतासार´या िवकसनशील
देशातील िनयाªतदारांना जागितक बाजारपेठेत Öपधाª करणे आÓहानाÂमक वाटते.
९. कागदपýे तयार करÁयात समÖया (Document Preparation Issues ):
िनयाªत ÿिøयेत मोठ्या ÿमाणात कागदपýांची गरज असते. िनयाªतदार Âया¸या देशातील
सवª आवÔयक िनयाªत दÖतऐवज, तसेच पत पýामÅये िनिदªĶ केलेली कोणतीही कागदपýे
िमळिवÁयासाठी जबाबदार असतो. भारतात, भरÁयासाठी 25 पय«त कागदपýे आहेत (16
Óयावसाियक आिण एक िनयामक दÖतऐवज).
१०. सरकारी िनब«ध आिण परकìय चलन िनयम (Government prohibitions
and Foreign Exchange Restrictions ):
परवानµया, कोटा आिण सीमाशुÐक औपचाåरकता या Öवłपात सरकारने लादलेले िविशĶ
कायदे आिण िनयम पाळणे िनयाªतदारांना सĉìचे आहे. या िनब«धांचा पåरणाम Ìहणून,
िनयाªतदारांसाठी अितåरĉ समÖया उĩवतात. परकìय सरकारांनी लादलेले Óयापार िनब«ध
देखील िनयाªतदारांसाठी अडचणी िनमाªण करतात. जरी भारताचे Óयापार धोरण
ल±णीयåरÂया उदारीकरण केले गेले असले तरीही, भारतीय िनयाªतदारांना अजूनही
सरकारी िनब«ध आिण परकìय चलन िनयमांचा सामना करावा लागतो.
११. उ¸च जोखीम आिण अिनिIJत ता (High risk and Uncertainties ):
िनयाªत िवपणन धोके आिण अ²ात गोĶéनी भरलेले आहे. धोके राजकìय तसेच
Óयावसाियक असू शकतात. सरकारी अिÖथरता, संघषª, नागरी अशांतता आिण इतर
राजकìय धोके हे सवª श³य आहे. Óयावसाियक जोखमéमÅये खरेदीदाराची िदवाळखोरी,
खरेदीदारा¸या बाजूने दीघªकालीन चूक, गुणव°ेचे िववाद इÂयादéचा समावेश होतो.
१२. चीनकडून Öपधाª (Competition from China ):
जागितक बाजारपेठेत, भारताला चीन सोबत, िवशेषत: आिथªक सहयोग आिण िवकास
संघटना (धी ऑगªनायझेशन ऑफ इकॉनॉिमक कोऑपरेशन अँड डेÓहलोपम¤ट -OECD)
¸या कठीण Öपध¥चा सामना करावा लागतो. पåरणामी, ओईसीडी बाजारातील िनयाªतीचे
भारताचे ÿमाण 2000 -01 मधील 53 ट³³यांवłन 2007 -08 मÅये सुमारे 38 munotes.in

Page 24

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
24 ट³³यांपय«त घसरले आहे. िचनी वÖतू आिण पुरवठादारां¸या कमी िकमतीमुळे काही
भारतीय िनयाªतदारांनी जागितक करार गमावला आहे. िनयाªतदारांना भेडसावणारा हा मु´य
ÿij आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) Óया´या िलहा:
१. पत जोखीम
२. पतपý
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. पतपýाचा वापर पट जोखमी पासून संर±ण करÁयासाठी कशाÿकारे होतो?
२. योµय िविनमय धोरण परकìय चलन जोखीम रोखÁयासा ठी कसे मागªदशªन करते?
३. राÕůीय आिण राजकìय जोखमीचे उदाहरण īा.
४. जागितक बाजारातील मंदीमुळे िनयाªत िवपणनावर कशा ÿकारे पåरणाम झाला?
५. िविनमय दरातील चढउतारामुळे िनयाªतदारांना कसा धोका उĩवतो?
क) योµय जोड्या जुळवा: अ ब १. पत जोखीम अ ýयÖथ प±ाĬारे कंपनी¸या िकंवा मालम°े¸या धोरणाÂमक मािहतीचा बेकायदेशीर वापर २. बौिĦक संपदा जोखीम ब उÂपादने िवतरीत करताना दूिषत होणे, जĮी, अपघात, तोडफोड, चोरी, नुकसान आिण तुटणे ३. परकìय चलन जोखीम क येणे वसूल न करÁयाचा धोका ४. नौभरण/वाहतूक जोखीम ड िबगरजकाती Óयापार अडथळे, मÅयवतê बँक चलन िनयंýणे आिण िविशĶ राÕůांमÅये िविशĶ वÖतूं¸या िवøìवर बंदी ५. राÕůीय आिण राजकìय जोखीम इ सÅया सुł असलेÐया िकंवा लवकरच होणाö या करारांसाठी देय आिण ÿाĮ करÁयायोµय देयकांसंबंधी
munotes.in

Page 25

िनयाªत िवपणन - २
25

२.५ सारांश (SUMMARY )  जेÓहा एखाīा देशाचा िविनमय दर घसरतो तेÓहा िनयाªती¸या िकमती कमी होतात
आिण आयाती¸या िकमती वाढतात.
 एखाīा देशाचे कायªबल िजतके अिधक उÂपादन±म असेल, िततके ÿित िवभाग
®ममूÐय कमी असेल आिण Âया¸या वÖतूंची िकंमत कमी असेल.
 जेÓहा वाहतूक जोखमीचा ÿij येतो तेÓहा आंतरराÕůीय Óयापारात समािवĶ (अंतभूªत)
असलेÐया सवª प±ांसाठी आंतरराÕůीय वािणºय मंडळाने काही िनयम आिण
जबाबदाöया Öथािपत केÐया आहेत.
 संयुĉ राÕůांसार´या िवकिसत देशांची मागणी आहे कì भारतासार´या िवकसनशील
देशांनी उ¸च उÂपादन मानकांची पूतªता करावी.
२.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. नैितकते¸या जोखमी ÖपĶ करा.
२. पत जोखीम या शÊदाचे वणªन करा.
३. परकìय चलन जोखीम Ìहणून काय ओळखले जाते ?
४. सरकारी िनब«ध आिण परकìय चलनाचे िनयम ÖपĶ करा.
५. देशांतगªत GDP( जी डी पी - Öथूल देशांतगªत उÂपादन) Ìहणजे काय?
(२) दीघō°रे:
१. िनयाªत िवपणनावर पåरणाम करणारे घटक ÖपĶ करा.
२. िनयाªत िवपणन थोड³यात ÖपĶ करा.
३. भारता¸या िनयाªत ±ेýा¸या समÖया िलहा.
४. िनयाªत िवपणनाचे फायदे ÖपĶ करा. munotes.in

Page 26

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
26 ५. िनयाªत िवपणनामÅये समािवĶ (अंतभूªत) असलेÐया जोखमéचे वणªन करा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. …….. मÅये ýयÖथ प± कंपनी¸या िकंवा मालम°े¸या धोरणाÂमक मािहतीचा
बेकायदेशीर वापर करणाö या जोखमीचा समावेश होतो.
(अ) नौभरण/वाहतूक जोखीम, (ब) राÕů आिण राजकìय जोखीम ,
(क) परकìय चलन जोखीम , (ड) बौिĦक संपदा जोखीम
२. २. जागितक बाजारपेठेत उÂपादन िकंवा सेवा िवकताना, ………..मानक राखणे
महßवाचे आहे.
(अ) सामाÆय नैितक, (ब) कमी नैितक,
(क) उ¸च नैितक, (ड) अÂयंत कमी नैितक
३. ………. सामाÆयत: सÅया सुł असलेÐया िकंवा लवकरच होणाö या करारांसाठी देय
आिण ÿाĮ करÁयायोµय संबंिधत असते.
(अ) परकìय चलन जोखीम , (ब) देश आिण राजकìय जोखीम,
(क) बौिĦक संपदा जोखीम, (ड) नौभरण/वाहतूक जोखीम
४.. येणे वसूल न करÁया¸या धो³याला ............Ìहणून ओळखले जाते.
(अ) नावे जोखीम, (ब) पत जोखीम,
(क) बौिĦक संपदा जोखीम, (ड) परकìय चलन जोखीम
५. जर देशाचा चलनवाढीचा दर तुलनेने जाÖत असेल, तर देशांतगªत लोक आिण Óयवसाय
मोठ्या ÿमाणात ………….. खरेदी करÁयाची श³यता आहे.
(अ) िनयाªत, (ब) आयात,
(क) कुåरअर, (ड) वाहतूक
उ°रे: १-ड, २-क, ३-अ, ४-ब, ५-ब
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ………………. इतर राÕůांतील लोकांना वÖतू िवकÁया¸या ÿिøयेचा संदभª देते.
२. जेÓहा एखाīा देशाचा िविनमय दर घसरतो तेÓहा िनयाªती¸या िकमती घसरतात आिण
……… िकमती वाढतात .
३. िनयाªत िवपणन वÖतू......... हÖतांतåरत केले जातात.
४. परकìय चलन दरात सतत ……………… होत असतात. munotes.in

Page 27

िनयाªत िवपणन - २
27 ५. …………… यामुळे आयातीवर खचª होणारी र³कम कमी करताना िनयाªतीचे मूÐय
वाढेल असे गृहीत धरले जाते.
उ°रे:
१- िनयाªत िवपणन,
२- आयात,
३- परदेशात,
४- चढउतार,
५- देशाचा िविनमय दर
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. िनयाªत िवपणनामÅये एक छोटी ÿिøया आिण औपचाåरकता समािवĶ आहे.
२. िनयाªत िवपणन धोके आिण अ²ातांनी पåरपूणª आहे.
३. इतर देशांमÅये Âयांचे उÂपÆन सुधारÐयास परकìय लोक अिधक वÖतू खरेदी
करतील.
४. एखाīा देशाचे कायªबल िजतके कमी उÂपादक असेल, िततकì Âयाची ÿित िवभाग
कामगार िकंमत कमी असेल आिण Âया¸या मालाची िकंमत कमी असेल.
५. िनयाªतदार Âया¸या देशातील सवª आवÔयक िनयाªत दÖतऐवज ÿाĮ करÁयासाठी
जबाबदार असेल.
उ°रे:
बरोबर: २,३ आिण ५
चूक : १ आिण ४
२.७ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल., ६
वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस. munotes.in

Page 28

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
28  आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.
*****
munotes.in

Page 29

29 ३
िनयाªत िवपणन - ३
ÿकरण संरचना
३.० उिĥĶे
३.१ ÿÖतावना
३.२ सन २०१५ पासूनची भारताची ÿमुख Óयापारी/वÖतू िनयाªत
३.३ सन २०१५ पासूनची भारताची सेवा िनयाªत
३.४ सन २०१५ पासूनचा भारताचा ÿदेशिनहाय िनयाªत Óयापार
३.५ सारांश
३.६ ÖवाÅयाय
३.७ संदभª
३.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील:
 भारतातील ÿमुख Óयापारी/वÖतू िनयाªत समजून घेणे (२०१५ पासून)
 भारता¸या सेवा िनयाªतीवर चचाª करणे (२०१५ पासून)
 ÿदेशिनहाय भारताचा िनयाªत Óयापार ÖपĶ करणे (२०१५ पासून)
३.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) कोिवड-१९ महामारी¸या काळानंतर, जागितक आिथªक कला नुसार संयुĉ राÕůे आिण
भारत यां¸यातील िĬदेशीय वÖतू आिण सेवा Óयापार २०१९ मधील $१४५.९ अÊज
वłन २०२० मÅये $१२१.८ अÊजपय«त घसरला. िशवाय , भारताचा GDP ( जीडीपी-
Öथूल आंतरदेशीय उÂपादीत) २०१८ मÅये (२०१९ मधील ४.२ ट³के वाढी¸या
तुलनेत) ८% ने घसरला. २०२० मÅये, भारत हा संयुĉ राÕůांचा १२ वा सवाªत मोठा
Óयापारी भागीदार होता , ºयामÅये $४४.८ अÊज डॉलर¸या वÖतूंची िवøì झाली. संयुĉ
राÕůांना पाठवलेÐया $७७ अÊज उÂपादनांसह संयुĉ राÕůे हा भारताचा सवाªत मोठा
Óयावसाियक भागीदार रािहला. अमेåरकेची भारतासोबतची वषाªनुवषा«ची Óयापारी तूट कायम
आहे (२०२० मÅये $२३.८ अÊज). २०२० मधील याच कालावधीतील २८ ट³³यां¸या
घटी¸या तुलनेत जुलैमÅये भारतातील संयुĉ राÕůांना पाठवलेÐया वÖतूं¸या िनयाªतीत
४९.४ ट³के वाढ झाÐयाने, २०२१ पासून दोÆही देशांमधील Óयापार पुÆहा बळकट होत
आहे. २०२१ मÅये, भारतीय जीडीपी मÅये ७.२ ट³के वाढ अपेि±त आहे. २०२०मÅये,
भारतातून संयुĉ राÕůांमÅये थेट परकìय गुंतवणूक (FDI) ची िकंमत $१२.७ अÊज होती, munotes.in

Page 30

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
30 जी मागील वषाª¸या तुलनेत $१७९ दशल± कमी आहे. २०२० पय«त, भारता¸या संयुĉ
राÕůांमÅये थेट गुंतवणुकìमुळे संयुĉ राÕůांमÅये अंदाजे ७०,००० नोकöया िनमाªण होतील.
३.२ सन २०१५ पासूनची भारताची ÿमुख Óयापारी/वÖतू िनयाªत [MAJOR MERCHHANDISE / COMMMODITIES
EXPORTS OF INDIA (SINCE 2015) ] भारतातील Óयापारी िनयाªत योजनेने Óयापारी माल िनयाªतीला पाठéबा देÁयासाठी Âयां¸या
वापराशी संबंिधत वेगवेगÑया अटी असणाöया पूवê¸या पाच परकìय Óयापार धोरण (FTP
(एफ टी पी) ) योजना (फĉ ±ेý िनहाय िकंवा वाÖतिवक वापरकताª) बदलÐया आहेत
(ल±वेधी उÂपादन योजना, बाजारपेठ संलµन ल±वेधी उÂपादन योजना, ल±वेधी बाजारपेठ
योजना, कृषी पायाभूत सवलत योजना, िवशेष कृषी आिण úाम उīोग योजना, VKGUY).
आता या सवª कायªøमांचे िवलीनीकरण करÁयात आले आहे, भारतीय योजनेÿमाणे
Óयापारी वÖतूंची िनयाªत (MEIS - Merchandise Exports from India Scheme),
योजनेअंतगªत जारी केलेÐया िÖøÈस अटीमुĉ असतील. नŌदणीकृत माल अिधसूिचत
बाजारपेठांमÅये पाठवÐयास िनयाªती¸या ÿाĮ झालेÐया जहाज खचªमुĉ (FOB - Free On
Board) मूÐया¸या आधारे पुरÖकृत केले जाईल.
 एमइआयएस (MEIS)) उÂपादने वापरली जाऊ शकतात.
 खाली िदलेÐया उÂपादन ®ेणéसाठी चांगले परतावे िमळाले आहेत:
 िनयाªत कमाईची उ¸च ±मता असलेले ÿगत तंý²ान;
 रोजगारा¸या उ ¸च ±मतेसह ®म-क¤िþत उÂपादने; आिण मोठ्या सं´येने िनयाªतदार
असलेली उÂपादने.
 आवेĶीत केलेली आिण मूÐयविधªत उÂपादने
 कृषी कचरा संबंिधत पयाªवरणÖनेही आिण हåरत उÂपादने
३.३ सन २०१५ पासूनची भारताची सेवा िनयाªत [SERVICES EXPORTS OF INDIA (SINCE 2015 )] १. भारतीय योजनेÿमाणे पुरवठा (SFIS - Served from India Scheme ) या योजनेचे
नाव आता भारतीय योजनेÿमाणे सेवांची िनयाªत (SEIS - Service Exports from
India Scheme) असे झाले आहे. पåरणामी, एसइआयएस ( SEIS) भारतातून सेवा
देणाöया सवª घोिषत सेवा ÿदाÂयांना गुण आिण ब±ीस/ सवलती ÿदान करते.
२. एसइआयएस ( SEIS) अंतगªत ÿोÂसाहन/ सवलतीचा दर कमावलेÐया िनÓवळ परकìय
चलना¸या रकमेĬारे िनधाªåरत केला जाईल. ÿोÂसाहन/ सवलत ही एक शुÐक øेिडट
िÖøप आहे जी सेवा/वÖतू खरेदीवरील सवª ÿकार¸या वÖतू आिण सेवा कर munotes.in

Page 31

िनयाªत िवपणन - ३
31 कपातीसाठी वापरली जाऊ शकते. डेिबटसाठी, सेनÓहॅट (CENVAT) øेिडट िकंवा
űॉबॅक उपलÊध असेल.
३. सÅया, सवलत दर अनुøमे ३% आिण ५% आहेत. सेवांची यादी आिण ÿोÂसाहन दर
३० सÈट¤बर २०१५ नंतर अīयावत केले जातील. ø. (S/N) ±ेý (Sectors) Öवीकायª दर (Admissible Rate) १. Óयवसाय सेवा (BUSINESS SERVICES) अ Óयावसाियक सेवा (Professional services) कायदेशीर सÐला, लेखा, लेखापरी±ण आिण पुÖतपालन सेवा, ÖथापÂय, अिभयांिýकì आिण एकािÂमक अिभयांिýकì सेवा, तसेच शहरी िनयोजन आिण भूŀÔय ÖथापÂय सेवा देखील उपलÊध आहेत. वैīकìय आिण दंत सेवा उपलÊध आहेत. पशुवैīकìय सेवा, सुईणी, पåरचाåरका, भौितकोपचार त² आिण Łµणसेवक यां¸याĬारे सेवा पुरिवÐया जातात. ५% ब संशोधन आिण िवकास सेवा, नैसिगªक वै²ािनक संशोधन आिण िवकास, सामािजक िव²ान आिण मानवता संशोधन आिण िवकास आिण आंतरिवषय संशोधन आिण िवकास सवª उपलÊध आहेत. ५% क चालका¸या(िनयाªतदार) उपिÖथतीिशवाय भाडे आिण भाड्याने देणे सेवा ÿदान केÐया जातात. जहाजे, िवमाने, वाहतुकì¸या इतर पĦती आिण इतर यंýे आिण उपकरणे यां¸या संबंधीत. ५% ड इतर ÿकार¸या Óयावसाियक सेवा जािहरात सेवा, बाजार संशोधन आिण जनमत मतदान सेवा, ÓयवÖथापन सÐला सेवा हे ÓयवÖथापन सÐलागार सेवेचे उदाहरण आहे. तांिýक चाचणी आिण िवĴेषण सेवा, शेती, िशकार िकंवा वनीकरणाशी संबंिधत नसलेÐया सेवा आकिÖमक सेवांमÅये मासेमारी सेवा, खाण सेवा, उÂपादन सेवा आिण ऊजाª िवतरण सेवा यांचा समावेश होतो. कमªचारी िनयुĉì आिण पुरवठा, तसेच तपास आिण सुर±ा या सवª सेवा उपलÊध आहेत. िव²ान आिण तंý²ान सेवा, तसेच संबंिधत वै²ािनक आिण तांिýक सÐला. उपकरणांची देखभाल आिण दुŁÖती (सागरी जहाजे, िवमाने आिण वाहतुकì¸या इतर पĦती वगळता), इमारत साफसफाई सेवा, छायािचýण सेवा, आवेĶन सेवा, मुþण सेवा, ÿकाशन सेवा आिण अिधवेशन सेवा सवª उपलÊध आहेत. ५% munotes.in

Page 32

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
32 २. संÿेषण सेवा (COMMUNICATION SERVICES ) ŀक®ाÓय उÂपादन सेवा, चलिचý आिण ŀकिफत िनिमªती आिण िवतरण, चलिचýाचे ÿ±ेपण, रेिडओ आिण दूरिचýवाणी सेवा, रेिडओ आिण दूरिचýवाणी पारेषण सेवा, Åवनी अिभलेखन. ५% ३. बांधकाम आिण संबंिधत अिभयांिýकì सेवा
(CONSTRUCTION AND RELATED
ENGINEERING SERVICES )
सामाÆय बांधकाम कामामÅये इमारत बांधकाम, ÖथापÂय
अिभयांिýकì बांधकाम, उभारणी आिण जोडणी कायª आिण
इमारत पूणª करणे आिण संपूतêचे काम समािवĶ आहे. ५% ४. शै±िणक सेवा (EDUCATIONAL SERVICES )
(कृपया टीप 1 पहा)
ÿाथिमक, माÅयिमक आिण उ¸च िश±ण तसेच ÿौढ िश±ण
सेवा ५% ५. पयाªवरणीय सेवा (ENVIRONMENTAL
SERVICES )
सांडपाÁयाची िवÐहेवाट, कचरा िवÐहेवाट, Öव¸छता आिण
इतर तुलनाÂमक सेवा यासार´या सेवा उपलÊध आहेत. ५% ६. आरोµय-संबंिधत आिण सामािजक सेवा (HEALTH-RELATED AND SOCIAL SERVICES) Łµणालय सेवा ५% ७. पयªटन आिण ÿवास-संबंिधत सेवा (TOURISM AND TRAVEL-RELATED SERVICES) अ हॉटेÐस आिण उपहारगृह (खाīपेय ÓयवÖथेसह) [Hotels and Restaurants (including catering)] (१) हॉटेल ३% (२) उपहारगृह (खाīपेय ÓयवÖथेसह) ३% ब ÿवासी संÖथा आिण सहल ÿबंधक सेवा (Travel agencies and tour operators services) ५% क पयªटक मागªदशªक सेवा (Tourist guides services) ५% ८. मनोरंजनाÂमक, सांÖकृितक आिण øìडा सेवा (RECREATIONAL, CULTURAL AND SPORTING SERVICES) (मनोरंजनाशी संबंिधत सेवा (रंगभूमी, थेट वाīवृंदआिण सकªस सेवांसह), बातÌया संÖथा, वाचनालये, संúह, संúहालये आिण इतर सांÖकृितक संÖथांĬारे ÿदान केलेÐया सेवा øìडा आिण इतर ÿकार¸या मनोरंजन-संबंिधत सेवा ५% munotes.in

Page 33

िनयाªत िवपणन - ३
33 ९. वाहतूक सेवा (TRANSPORT SERVICES) (कृपया टीप 2 पहा) अ सागरी वाहतुकìसाठी सेवा (Services for Maritime Transport) ÿवासी, मालवाहतूक आिण नौका चालक दलाची वाहतूक आिण जहाजांची देखभाल आिण दुŁÖती, ध³का आिण ओढणे ही सेवांची दोन उदाहरणे आहेत. सागरी वाहतुकìस मदत करÁयासाठी सेवा ५% ब िवमान वाहतूक सेवा (Airline transportation services) िवमान कमªचाöयांसह िवमान भाड्याने घेणे, धावपĘी हाताळणी, िवमानतळ Óयवहार आिण िवमानाची देखभाल आिण दुŁÖती ही सवª उपलÊध सेवांची उदाहरणे आहेत. ५% क रÖते वाहतुकìसाठी सेवा (Services for Road Transport) ÿवासी आिण मालवाहतूक, तसेच Óयावसाियक वाहन भाड्याने चालकासह रÖते वाहतूक उपकरणांची देखभाल आिण दुŁÖती, तसेच रÖते वाहतूक सेवांसाठी समथªन सेवा ५% ड सहाÍयक सेवा (Auxiliary Services) सवª ÿकार¸या वाहतुकìसाठी उपलÊध आहेत जहाजी माल हाताळणी, साठवणूक आिण गोदाम आिण मालवाहतूक मÅयÖथ सेवा या सवª सेवा देऊ केÐया जातात. ५%
टीप:
(१) शै±िणक सेवांचा भाग Ìहणून एसइआयएस (SEIS) शुÐकासाठी ÿदान केली जाणार
नाही.
(२) सागरी वाहतूक सेवा केवळ भारतीय Åवजवाहकांकडून भारतातून होणाöया काया«साठी
लागू असतात.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. २०२१ पासून संयुĉ राÕůे आिण भारत यां¸यातील Óयापार पुÆहा बळकट होत आहे.
२. भारतातील Óयापारी िनयाªत योजनेने Óयापारी माल िनयाªतीला पाठéबा देÁयासाठी पाच
परकìय Óयापार धोरण योजना वाढवÐया आहेत.
३. SEIS (एस ई आय एस) अंतगªत डेिबटसाठी, सेनÓहॅट (CENVAT) øेिडट िकंवा
űॉबॅक उपलÊध असेल.
४. उपहारगृह (खाīपेय ÓयवÖथेसह) वर Öवीकायª दर ५% आहे. munotes.in

Page 34

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
34 ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. कोणÂया उÂपादन ®ेणé¸या िनयाªतीसाठी चांगले परतावे िमळाले आहेत?
२. SEIS (एस ई आय एस) अंतगªत ÿोÂसाहन/ सवलतीचा दर कसा िनधाªåरत केला
जाईल?
३. बांधकाम आिण संबंिधत अिभयांिýकì सेवा ±ेýाअंतगªत कोणÂया सेवांचा समावेश
होतो?
४. सागरी वाहतूक, िवमान वाहतूक आिण रÖते वाहतुकì¸या सेवांमधील फरक ÖपĶ करा.
३.४ सन २०१५ पासूनचा भारताचा ÿदेशिनहाय िनयाªत Óयापार [(REGION -WISE INDIA’S EXPORT TRADE (SINCE
2015) ]
munotes.in

Page 35

िनयाªत िवपणन - ३
35


ąोत: https://tradestat.commerce.gov.in/eidb/ergn.asp
३.५ सारांश (SUMMARY )  भारतातील Óयापारी िनयाªत योजनेने Óयापारी माल िनयाªतीसाठी Âयां¸या वापराशी
संबंिधत वेगवेगÑया अटी असणाöया पूवê¸या पाच परकìय Óयापार धोरण ( FTP ( एफ
टी पी) ) योजना बदलÐया आहेत (फĉ ±ेý िनहाय िकंवा वाÖतिवक वापरकताª)
(ल±वेधी उÂपादन योजना, बाजारपेठ संलµन ल±वेधी उÂपादन योजना, ल±वेधी
बाजारपेठ योजना, कृषी पायाभूत सवलत योजना, िवशेष कृषी आिण úाम उīोग
योजना (VKGUY). munotes.in

Page 36

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
36  एसइआयएस (SEIS) अंतगªत सवलतीचा दर कमावलेÐया िनÓवळ परकìय चलना¸या
रकमेĬारे िनधाªåरत केला जाईल.
३.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. रÖते वाहतूक सेवा कोणÂया आहेत ?
२. संÿेषण सेवा या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा .
३. Óयावसाियक सेवांवर एक टीप िलहा.
४. भारतीय योजनेÿमाणे Óयापारी वÖतूंची िनयाªत (MEIS – एम ई आय एस) थोड³यात
ÖपĶ करा.
५. पयाªवरण सेवा Ìहणजे काय?
(२) दीघō°रे:
१. भारतातील वÖतूंची िनयाªत ÖपĶ करा.
२. Óयवसाय सेवा थोड³यात ÖपĶ करा
३. भारतीय योजनेÿमाणे सेवांची िनयाªत (SEIS – एस ई आय एस) चे तपशीलवार
वणªन करा.
४. भारतातील सेवा िनयाªत कोणÂया आहेत?
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. एम इ आय एस ( MEIS – एम ई आय एस) Ìहणजे ………….
(अ) भारत योजनेतून Óयापारी मालाची िनयाªत,
(ब) भारत योजनेतून Óयापारी मालाची अदलाबदल,
(क) भारत योजनेतून Óयापारी मालाची आयात -िनयाªत,
(ड) भारत योजनेतून शै±िणक मालाची िनयाªत
२. Óयावसाियक सेवांमÅये ……………… चा समावेश होतो.
(अ) दूरदशªन ÿसारण सेवा,
(ब) चलिचý,
(क) उÂपादन,
(ड) लेखा munotes.in

Page 37

िनयाªत िवपणन - ३
37 ३. SEIS (एस ई आय एस) अंतगªत ÿोÂसाहनाचा दर ………… मधून कमावलेÐया
िनÓवळ रकमेĬारे िनधाªåरत केला जाईल.
(अ) परकìय चलन,
(ब) आयात िविनमय ,
(क) देशांतगªत िविनमय,
(ड) सामाÆय िविनमय
४. पयाªवरणीय सेवा ……. मÅये समािवĶ आहेत.
(अ) संúहालये,
(ब) जहाजी माल हाताळणी,
(क) खानपान,
(ड) सांडपाÁयाची िवÐहेवाट
५. SEIS (एस ई आय एस) Ìहणजे …………
(अ) भारत योजनेतून सेवा िनयाªत,
(ब) भारत योजनेतून िलिखत िनयाªत,
(क) भारत योजनेतून मानक िनयाªत,
(ड) भारत योजनेतून टÈपा िनयाªत
उ°रे: १-अ, २-ड, ३-अ, ४-ड, ५-अ
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. भारतातील Óयापारी माल िनयाªत योजनेने पूवê¸या पाच ..................योजना
बदलÐया आहेत
२. सेवा आिण ÿोÂसाहन दरांची यादी …………. नंतर अपडेट केली जाईल.
३. MEIS ( एम ई आय एस) अंतगªत जारी केलेÐया िÖøÈस अटéपासून ………..
असतील.
४. भारतातील सेवा योजनेची जागा ……… ने घेतली आहे.
५. शेती, िशकार िकंवा वनीकरणाशी संबंिधत नसलेÐया सेवांमÅये ………………. चा
समावेश होतो.
munotes.in

Page 38

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
38 उ°रे:
१- परकìय Óयापार धोरण [ FTP ( एफ टी पी)],
२- ३० सÈट¤बर २०१५,
३ मुĉ,
४- SEIS (एस ई आय एस),
५- मासेमारी सेवा
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. कृषी कचरा- पयाªवरणास अनुकूल आिण हåरत उÂपादने संबंिधत नाही.
२. SEIS (एस ई आय एस) भारतातून सेवा पुरवणाöया सवª घोिषत सेवा ÿदाÂयांना गुण
आिण पुरÖकार ÿदान करते.
३. MEIS ( एम ई आय एस) उÂपादने वापरली जाऊ शकतात
४. िनयाªत कमाई¸या उ¸च ±मतेसोबत ÿगत तंý²ान िवलीन करÁयात आले आहे
५. ÿाथिमक, माÅयिमक आिण उ¸च िश±ण तसेच ÿौढ िश±ण सेवा यांचा भारता¸या
सेवा िनयाªत ±ेýात अंतभाªव होतो.
उ°रे:
बरोबर: २,३,४ आिण ५
चूक : १
३.७ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस). munotes.in

Page 39

िनयाªत िवपणन - ३
39  एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.


*****

munotes.in

Page 40

40 घटक - २
४
िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - १
ÿकरण संरचना
४.० उिĥĶे
४.१ ÿÖतावना
४.२ Óयापारातील अडथळे
४.३ जकाती अडथळे आिण िबगर जकाती अडथÑयांचे ÿकार
४.४ जकाती अडथळे आिण िबगर जकाती अडथÑयांमधील फरक
४.५ सारांश
४.६ ÖवाÅयाय
४.७ संदभª
४.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 Óयापारातील अडथÑयांचे ÿकार समजून घेणे.
 देशा¸या िनयाªत आिण आयातीवर Óयापार अडथÑयांचे पåरणाम.
 देशांतगªत देशा¸या अथªÓयवÖथेवर शुÐकांचे फायदे.
४.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) देशा¸या आिथªक िवकासात आंतरराÕůीय Óयापार खूप महßवाची भूिमका बजावतो.
जागितक बाजारपेठ केवळ िविवध ÿकार¸या वÖतूच पुरवत नाही तर गुणाÂमक वÖतू आिण
सेवां¸या उपलÊधतेमुळे जीवनमान िवकिसत करÁयास मदत करते: परंतु आंतरराÕůीय
Óयापार हा िविवध िवचारांनी करावा लागतो जसे कì, अथªÓयवÖथेचा िवकास, Öथािनक
उÂपादक िकंवा Óयापाö यांचे संर±ण, बाजारपेठेचा िवÖतार, इÂयादी.
वर ÌहटÐयाÿमाणे संपूणª उिĥĶे साÅय करÁयासाठी आंतरराÕůीय Óयापाराला काही
गुणाÂमक आिण पåरमाणाÂमक उपायां¸या मदतीने िविवध अडथÑयांवर मात करावी लागते.
अशा उपायांना जकाती अडथळे आिण िबगर जकाती अडथळे असे Ìहणतात. या
िवभागामÅये आपण Âयांचा तपशीलवार अËयास कł.
munotes.in

Page 41

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - १
41 ४.२ Óयापारातील अडथळे (TRADE BARRIERS ) मुĉ आिण िनÕप± आंतरराÕůीय Óयापार ही एक आदशª पåरिÖथती आहे कारण मुĉ Óयापार
सवª सहभागी देशांसाठी फायदेशीर आहे. तथािप, आंतरराÕůीय िवपणन उपøमांवर िविवध
देशांĬारे िविवध ÿकारचे अडथळे/िनब«ध लादले जातात. आयात आिण िनयाªतीवर अशा
लादलेÐया िकंवा कृिýम िनब«धांना Óयापारी अडथळे Ìहणतात, जे राÕůांमधील मुĉ
Óयापारा¸या वाढीसाठी अÆयायकारक आिण हािनकारक आहेत. Óयापारातील अडथळे
मोठ्या ÿमाणावर दोन मोठ्या गटांमÅये िवभागले जाऊ शकतात.
जकात / ÿशुÐक हा देशा¸या सीमा पार करणाöया वÖतूंवर सीमाशुÐक आकारणी िकंवा कर
लादÁयाचा एक ÿका र आहे. आयात करणाö या देशाने लादलेले सीमाशुÐक हा सवाªत
महßवाचा जकात अडथळा आहे. िनयाªतदार देशाकडून Âया¸या िनयाªतीवर कर देखील लागू
केला जाऊ शकतो. तथािप, सरकार ³विचतच िनयाªतीवर शुÐक लादतात, कारण देशांना
इतर देशांना श³य िततकì जाÖत िवøì करायची असते.
Óयापारी अडथळे हे देशांमधील माला¸या हालचालीवर लादलेले िनब«ध आहेत. Óयापारातील
अडथळे केवळ आयातीवरच नÓहे तर िनयाªतीवरही लादले जातात.
Óयापारातील अडथळे ढोबळपणे दोन गटांमÅये िवभागले गेले आहेत:
अ) जकाती अडथळे (Tarriff Barriers ) आिण
ब) िबगर जकाती अडथळे (Non-Tarriff Barriers)
अ) जकाती अडथळे:
जकाती अडथळे हे परदेशातून आयात केÐया जाणाö या मालावरील कर/आयात शुÐक
आहे. शुÐक आयातदार देशाने लादलेÐया जकात /सीमा शुÐका¸या Öवłपात असतात. तो
एक Óयापारी अडथळा आहे.
जकातéचे ÿकार:
अ) मूळ आिण गंतÓयÖथाना¸या आधारावर:
(१) िनयाªत शुÐक (Export Duty ): िनयाªत शुÐक हा एखाīा वÖतूवर लादला जाणारा
कर आहे जी शुÐक आकारणाö या देशापे±ा इतर कोणÂयाही देशात वापरली जाते. असे
शुÐक महसुला¸या उĥेशाने लावले जाते.
(२) आयात कर ( Import Duty ): आयात कर आकारणी Ìहणजे परकìय देशातून
आलेÐया वÖतूवर लावलेला कर. भारी आयात शुÐकाचा उĥेश महसूल िमळवणे,
आयात केलेÐया वÖतू महाग कłन देशांतगªत उīोगाचे संर±ण करणे हा आहे.
(३) ůािÆझट शुÐक (Transit Duty ): ůािÆझट शुÐक हा एखाīा वÖतूवर लादला
जाणारा कर आहे. ºयाची राÕůा¸या सीमा ओलांडताना आकारणी केली जाते.
अनुकूल भौगोिलक Öथान असलेले देश या शुÐकाचा आनंद घेऊ शकतात.
आयातदार आिण िनयाªतदार राÕů वेगळी असताना ितसöयाच राÕůाला हा कर munotes.in

Page 42

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
42 आकारÁयाची मुभा िमळते Âयाचे कारण Ìहणजे Âया राÕůा¸या सीमा ओलांडÁयासाठी
īावा लागणारा कर.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. ------------- िवपणन Ìहणजे इतर राÕůांतील लोकांना वÖतू िवकÁयाची ÿिøया.
२. आयात आिण िनयाªतीवर अशा लादलेÐया िकंवा ------ िनब«धांना Óयापारी अडथळे
Ìहणतात.
३. ----- हा देशा¸या सीमा पार करणाöया वÖतूंवर सीमाशुÐक आकारणी िकंवा कर
लादÁयाचा एक ÿकार आहे.
४. जकाती अडथळे हे परदेशातून ----- केÐया जाणाö या मालावरील कर/आयात शुÐक
आहे.
५. ----- कर आकारणी Ìहणजे परकìय देशातून आलेÐया वÖतूवर लावलेला कर.
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. सवाªत महßवाचा जकात अडथळा कोणता आहे?
२. Óयापारी अडथÑयांचे ÿकार कोणते आहेत?
३. जकातéचे ÿकार कोणते आहेत?
४. ůािÆझट शुÐक चा फायदा ितसöयाच देशाला कसा िमळतो ते ÖपĶ करा.
४.३ जकाती अडथळे आिण िबगर जकाती अडथÑयांचे ÿकार (TYPES OF TARIFF BARRIERS AND NON -TAR IFF BARRIERS ) ४.३.१ जकाती अडथÑयांचे ÿकार (Types of Tariff Barriers ):
१. िविशĶ िकंवा पåरणाम अनुसार जकात/ शुÐक/ कर (Specific Duty) :
वÖतूंची भौितक (ÿाकृितक) वैिशĶ्ये िविशĶ जकात/ शुÐक/ कर ठरवतात. जेÓहा एखाīा
वÖतू¸या मोजमापाचे वजन िकंवा वÖतूची सं´या एकक इÂयादी ल±ात घेऊन एक िनिIJत
र³कम शुÐक Ìहणून आकारली जाते तेÓहा Âयाला िविशĶ शुÐक असे Ìहणतात. munotes.in

Page 43

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - १
43 उदाहरणाथª, ÿित मिशनरी ५,००० Łपये शुÐक असू शकते आिण १०० मशीन आयात
केÐया गेÐया असतील, अशा मशीÆस आयात करणाöया Óयĉìला शुÐक Ìहणून
५,००,००० Łपये īावे लागतील.
२. मूÐयांवर आधाåरत जकात (Ad-Valorem Duty):
आयात केलेÐया वÖतू¸या मूÐयावर ठरािवक ट³केवारीने मूÐयांवर आधाåरत जकात (Ad-
Valorem Duty) लादले जाते. येथे, आयात केलेÐया वÖतूचे बीजक मूÐय शुÐका¸या
गणनेसाठी आधार Ìहणून घेतले जाते. हे शुÐक अशा वÖतूंवर लादले जाते ºयांचे मूÐय
सहज ठरवता येत नाही उदा. कलाकृती, दुिमªळ हÖतिलिखत, पुरातन वÖतू इ. उदाहरणाथª,
आयातदाराला आयाती¸या बीजक मूÐया¸या १०% शुÐक Ìहणून भरावे लागते.
३. संिम® जकात (Compound duty) :
हे एकल उÂपादनावरील िविशĶ शुÐक आिण मूÐयांवर आधाåरत जकात (Ad-valorem)
शुÐक यांचे संयोजन आहे. उदाहरणाथª, शुÐक Ìहणून आयात केलेÐया ÿÂयेक यंýावर
१०% मूÐय (Ad-valorem) आिण Ł. ५,००० असेल तेÓहा एकिýत शुÐक असू शकते.
अशा ÿकारे, या ÿकरणात, दोÆही शुÐक एकिýतपणे आकारली जातात.
४. हंगामी शुÐक (Sliding scale duty) :
वÖतूं¸या िकमतéनुसार बदलणाöया आयात शुÐकांना हंगामी शुÐक (Sliding scale duty)
Ìहणतात. ऐितहािसकŀĶ्या, ही कतªÓये कृषी उÂपादनांपुरती मयाªिदत आहेत, कारण Âयां¸या
िकमती वारंवार बदलत असतात, मु´यतः नैसिगªक घटकांमुळे. Âयांना हंगामी शुÐक असेही
Ìहणतात.
५. सममूÐय िकंवा ÿित मूÐय जकात (Countervailing duty) :
हे काही आयातीवर लादले जाते जेथे उÂपादनांना िनयाªत करणाö या सरकारांकडून अनुदान
िदले जाते. सरकारी अनुदानामुळे देशांतगªत वÖतूंपे±ा आयात ÖवÖत होते. अनुदानाचा
ÿभाव रĥ करÁयासाठी हे शुÐक सामाÆय कराÓयितåरĉ लादले जाते.
६. राºयाचा महसूल कर (Revenue tariff ):
Öवदेशी सरकारला महसूल देÁयासाठी तयार केलेÐया कराला महसूल कर असे Ìहणतात.
सामाÆयतः, úाहकोपयोगी वÖतूंवर, िवशेषत: ®ीमंतांकडून मागणी केलेÐया चैनी¸या वÖतूंवर
शुÐक लादून महसूल िमळवÁया¸या ŀĶीकोनातून कर लागू केला जातो.
७. ÿित मूÐयवपाती जकात (Anti -dumping duty) :
काही वेळा, िनयाªतदार ÖवÖत िकमतीत वÖतू िवकून परकìय बाजारपेठ काबीज करÁयाचा
ÿयÂन करतात , अशा ÿथेला डंिपंग Ìहणतात. डंिपंग¸या पåरणामी, देशांतगªत उīोगांना
आयात केलेÐया वÖतूंशी Öपधाª करणे कठीण होते. ÿित मूÐयवपाती जकात करÁयासाठी,
सामाÆय कराÓयितåरĉ शुÐक आकारले जाते. munotes.in

Page 44

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
44 ८. संर±णाÂमक कर (Protective tariff ):
देशांतगªत उīोगांना आयात केलेÐया वÖतूं¸या तीĄ Öपध¥पासून संर±ण करÁयासाठी,
आयातीवर संर±णाÂमक शुÐक आकारले जाते. साधारणपणे, आयातीला परावृ°
करÁयासाठी िकंवा देशांतगªत उÂपादनांÿमाणे आयात अिधक महाग करÁयासाठी, खूप
जाÖत शुÐक लादले जाते.
९. एकेरी Öतंभ कर (Single column tariff ):
एकेरी Öतंभ कर ÿशुÐक ÿणाली अंतगªत, िविवध वÖतूंसाठी ÿशुÐक कर िनिIJत केले
जातात आिण समान कर सवª देशांमधून आयात करÁयासाठी लागू केले जातात. हे कर सवª
देशांसाठी एकसमान आहेत कारण शुÐका¸या दरांबाबत भेदभाव केला जात नाही.
१०. दुहेरी Öतंभ कर (Double column tariff ):
दुहेरी Öतंभ कर ÿशुÐक ÿणाली अंतगªत, सवª िकंवा काही वÖतूंवर शुÐकाचे दोन कर
िनिIJत केले जातात. िमý देशाला िकंवा िĬप±ीय Óयापार करार असलेÐया देशाला कमी कर
लागू होतो. उ¸च कर हा इतर सवª देशांना लागू केला जातो ºयां¸याशी Óयापार करार केलेले
नाहीत.
११. ितहेरी Öतंभ कर (Triple column tariff ):
ितहेरी Öतंभ कर अंतगªत, शुÐकाचे तीन वेगवेगळे कर िनिIJत केले जातात. हे आहेत- (अ)
सामाÆय कर (ब) आंतरराÕůीय कर आिण (क) ÿाधाÆय कर. पिहले दोन कर कमी आिण
उ¸च दरांसारखेच आहेत तर ÿाधाÆय कर सामाÆय दरांपे±ा खूपच कमी आहेत आिण िमý
देशांना लागू आहेत.
४.३.२ िबगर जकाती अडथÑयांचे ÿकार (Non -Tariff Farriers) :
िबगर जकाती अडथळा हा करपýकाÓयितåरĉ इतर कोणताही अडथळा आहे जो परकìय
बाजारपेठेत माला¸या मुĉ ÿवाहात अडथळा िनमाªण करतो. िबगर जकाती अडथळे,
आयात केलेÐया वÖतूं¸या िकंमतीवर पåरणाम करत नाहीत तर केवळ आयाती¸या ÿमाणात
अडथळे िनमाªण करतात.
काही महßवाचे िबगर जकाती ( गैर-शुÐक ) अडथळे पुढीलÿमाणे आहेत:
१. कोटा ÿणाली ( Quota System ):
या ÿणाली अंतगªत, एखादा देश वÖतू¸या आयात ÿमाणाची मयाªदा आगाऊ िनिIJत कł
शकतो, िदलेÐया कालावधीत िविवध देशांकडून आयात करÁयास परवानगी असलेÐया
वÖतू¸या आयात ÿमाणाची मयाªदा िनिIJत केली जाते.
कोटा ÿणाली खालील ÿकारांमÅये िवभागली जाऊ शकते:
 जकात /सीमाशुÐक कोटा (Tariff/Customs Quota ): जकात/ÿशुÐक कोटा
मÅये जकात आिण कोट्याची वैिशĶ्ये या दोÆहीचा समावेश आहे. येथे, एखाīा munotes.in

Page 45

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - १
45 वÖतू¸या आयातीला िवशेष मूÐयापय«त शुÐकमुĉ िकंवा िवशेष कमी दराने शुÐकाची
आकारणी केली जाते. या मयाªदेपे±ा जाÖत आयात केÐयास जाÖत शुÐक आकारले
जाते.
 एकतफê कोटा ( Unilateral Quota ): एकूण आयातीचे ÿमाण िनयाªतदार देशांशी
पूवª सÐलामसलत न करता िनिIJत केले जाते.
 िĬप±ीय कोटा ( Bilateral Quota ): या ÿकरणात , कोटा िनिIJत करणारा आयात
करणारा देश आिण िनयाªत करणारा देश यां¸यातील वाटाघाटीनंतर कोटा िनिIJत
केला जातो.
 संिम® कोटा (Mixing Quota ): संिम® कोटा अंतगªत, उÂपादकांना तयार
उÂपादना¸या िनिमªतीमÅये िविशĶ ÿमाणात घरगुती क¸चा माल वापरणे बंधनकारक
आहे.
२. आयात पूवª ठेवी (Prior Import Deposits ):
काही देशांचा आúह आहे कì आयातदारांनी Âयां¸या आयात मूÐया¸या १००% पय«त
र³कम एका िविशĶ ÿािधकरणाकडे, सामाÆयत: Âयां¸या मÅयवतê बँकेकडे आगाऊ जमा
करावी. अशा ठेवी ठेवÐयानंतरच आयातदारांना माल आयात करÁयास úीन िसµनल िदला
जातो.
३. परकìय चलन िविनयम (Foreign Exchange Regulations ):
आयातदाराने पुरवठादाराशी करार पूणª होÁयापूवê ए³सच¤ज कंůोल ऑथॉåरटीजकडून
मंजुरी िमळवून वÖतूं¸या आयातीसाठी पुरेसे परकìय चलन उपलÊध असÐयाची खाýी
करावी लागते.
४. ÿशासकìय िकंवा विकलाती पĦती (Counsular formalities) :
काही देश वÖतू आयात करÁयासाठी आवÔयक ÿशासकìय दÖतऐवजांबाबत कठोर िनयम
लागू करतात. ÂयामÅये आयात ÿमाणपýे, उÂप°ीचे ÿमाणपý आिण ÿमािणत
वािणºयदूतीय बीजक समािवĶ आहेत. अशा कागदपýां¸या औपचाåरकतेचे पालन न
केÐयाबĥल दंड ÿदान केला जातो.
५. राºय Óयापार (State Trading ):
परदेशातून आयातीवर िनब«ध घालÁयासाठी राºय Óयापार उपयुĉ आहे कारण आयातीचा
अंितम िनणªय नेहमीच सरकार घेतो. राºय Óयापार कायदा एक िबगर जकाती अडथळा
आहे.

munotes.in

Page 46

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
46 ६. िनयाªत बंधन (Export Obligation ):
भारतासारखे देश काही आयातदारांवर अिनवायª िनयाªत बंधन लादतात. हे आयात मयाªिदत
करÁयासाठी केले जाते. ºया कंपÆया िनयाªतीचे दाियÂव पूणª करत नाहीत (आयातीची
भरपाई करÁयासाठी) Âयांना दंड िकंवा िश±ा भोगावी लागते.
७. अिधमाÆय ÓयवÖथा (Preferential Arrangements ):
काही राÕůे Óयापारी गट तयार करतात ते आपापसातील Óयापारा¸या संदभाªत ÿाधाÆयपूणª
ÓयवÖथा असतात. सदÖय देशांकडून आयातीला ÿाधाÆय िदले जाते, तर इतर देशांतील
आयात िविवध ÿशुÐक आिण इतर िनयमां¸या अधीन असतात.
८. इतर गैर-शुÐक अडथळे (Other Non -Tariff Barriers ):
आरोµय आिण सुर±ा िनयम, तांिýक औपचाåरकता, पयाªवरणीय िनयम, िनब«ध इ. यासारखे
इतर अनेक गैर-शुÐक अडथळे आहेत.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) Óया´या िलहा:
१. हंगामी शुÐक
२. राºयाचा महसूल कर
३. िबगर जकाती अडथळा
ब) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. िनयाªतदार ÖवÖत/ जाÖत िकमतीत वÖतू िवकून परकìय बाजारपेठ काबीज करÁयाचा
ÿयÂन करतात, अशा ÿथेला डंिपंग Ìहणतात.
२. दुहेरी Öतंभ कर ÿशुÐक ÿणाली अंतगªत, िमý देशाला िकंवा िĬप±ीय Óयापार करार
असलेÐया देशाला कमी / जाÖत कर लागू होतो.
३. एकतफê कोटा / िĬप±ीय कोटा पĦतीमÅये एकूण आयातीचे ÿमाण िनयाªतदार
देशांशी पूवª सÐलामसलत न करता िनिIJत केले जाते.
४. भारतासारखे देश काही आयातदारांवर/ िनयाªतदारांवर अिनवायª िनयाªत बंधन
लादतात.
५. Óयापारी गट तयार करणाöया सदÖय देशांकडून आयातीला/ िनयाªतीला ÿाधाÆय िदले
munotes.in

Page 47

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - १
47 क) योµय जोड्या जुळवा : अ ब १. िविशĶ िकंवा पåरणाम अनुसार जकात अ आयातीला परावृ° करÁयासाठी २. मूÐयांवर आधाåरत जकात ब आयात केलेÐया वÖतूचे बीजक मूÐय शुÐका¸या गणनेसाठी आधार ३. संर±णाÂमक कर क अनुदानाचा ÿभाव रĥ करÁयासाठी ४. सममूÐय िकंवा ÿित मूÐय जकात ड सवª देशांसाठी एकसमान ५. एकेरी Öतंभ कर इ वÖतू¸या मोजमापाचे वजन िकंवा
वÖतूची सं´या एकक इÂयादी ल±ात
घेऊन एक िनिIJत र³कम
४.४ जकाती आिण िबगरजकाती अडथÑयांमधील फरक (DISTINCTION BETWEEN TARIFF AND NON -TARIFF
BARRIERS ) तुलनेचा आधार जकाती अडथळे िबगरजकाती अडथळे. अथª जकाती अडथळे Ìहणजे सरकारकडून आयातीवर लादलेले कर िकंवा शुÐक, जेणेकłन Âयां¸या देशांतगªत कंपÆयांना संर±ण िमळावे आिण सरकारी महसूल वाढेल. देशांतगªत कंपÆयांना संर±ण देÁयासाठी आिण नवीन ÿवेश करणाöयांमÅये भेदभाव करÁयासाठी सरकारने Âयां¸या आयातीवर लादलेÐया करांÓयितåरĉ इतर सवª िबगर जकाती अडथळे समािवĶ करतात munotes.in

Page 48

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
48 परवानगी जागितक Óयापारी संघटनेने (WTO) आपÐया सदÖय राÕůांना जकाती अडथळे लादÁयाची परवानगी िदली परंतु केवळ वाजवी दराने. जागितक Óयापार संघटनेने आयात कोटा आिण ऐि¸छक िनयाªत ÿितबंध रĥ केला. Öवłप ÖपĶ पूणª Öवłप कर आिण जकात िनयम, अटी, आवÔयकता, औपचाåरकता इ. महसूल सरकारला महसूल िमळतो शासनाला कोणताही महसूल िमळत नाही ÿभािवत करते Âयाचा पåरणाम आयात माला¸या िकमतीवर होतो. हे आयात केलेÐया वÖतूंचे ÿमाण िकंवा िकंमत िकंवा दोÆही ÿभािवत करते. मĉेदारी संÖथा सरकार आयात शुÐक आकारते Ìहणून मĉेदारी गटांवर िनयंýण ठेवता येते. मĉेदारीवादी संÖथा कमी उÂपादनाĬारे उ¸च िकंमती आकारते. नफा आयातदारांकडून होणारा उ¸च नफा िनयंिýत केला जाऊ शकतो. आयातदार अिधक नफा कमवू शकतात.
४.५ सारांश (SUMMARY)  िवपणन हे केवळ उÂपादन िवकणे नाही तर ३६० अंशाचा ŀĶीकोन आ दर सीमा
ओलांडून िफरणाöया उÂपादनांवरील सीमा शुÐक िकंवा कराचा संदभª देतात.
 Óयापार अडथळे हे देशांमधील माला¸या हालचालीवर लादलेले िनब«ध आहेत.
 ůािÆझट शुÐक हा एखाīा वÖतूवर लादला जाणारा कर आहे ºयातून उĩवलेÐया
आिण इतर देशांसाठी िडझाइन केलेले राÕůीय सीमा ओलांडताना.
 वÖतूं¸या िकमतéनुसार बदलणाöया आयात शुÐकांना हंगामी शुÐक (Öलाइिडंग Öकेल
शुÐक) Ìहणतात.
 िबगर जकाती अडथळे, आयात केलेÐया वÖतूं¸या िकंमतीवर केवळ पåरणाम करत
नाहीत तर आयाती¸या ÿमाणात अडथळे िनमाªण करतात.
 अशा कागदपýां¸या औपचाåरकतेचे पालन न केÐयाबĥल दंड ÿदान केला जातो. munotes.in

Page 49

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - १
49 ४.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. Óयापार अडथळे काय आहेत? Âयाचे ÿकार ÖपĶ करा.
२. मूळ आिण गंतÓयÖथानावर आधाåरत दरांचे वगêकरण करा.
३. जकाती अडथळे आिण िबगरजकाती अडथळे यां¸यात फरक करा.
४. मूÐयांवर आधाåरत जकात (Ad-valorem duty) या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा.
५. कोटा ÿणाली Ìहणजे काय?
(२) दीघō°रे:
१. िविवध ÿकारचे जकाती अडथळे सांगा आिण ÖपĶ करा.
२. िविवध ÿकारचे िबगरजकाती अडथळे राºय करा आिण ÖपĶ करा.
३. जकाती आिण िबगरजकाती अडथÑयांमÅये फरक करा.
४. कोटा ÿणाली आिण Âया¸या ®ेणी ÖपĶ करा.
५. Óयापारातील अडथळे थोड³यात ÖपĶ करा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. ………. अंतगªत एकूण आयातीचे ÿमाण िनयाªतदार देशांशी पूवª सÐलामसलत करता
िनिIJत केले जाते.
(अ) िĬप±ीय कोटा, (ब) एकतफê कोटा,
(क) सीमाशुÐक कोटा, (ड) संिम® कोटा
२. ………………. अंतगªत उÂपादकांना तयार उÂपादना¸या िनिमªतीमÅये िविशĶ
ÿमाणात घरगुती क¸चा माल वापरणे बंधनकारक आहे.
(अ) संिम® कोटा, (ब) िĬप±ीय कोटा,
(क) एकतफê कोटा, (ड) सीमाशुÐक कोटा
३. ……………. आयात करणाö या देशाने लादलेÐया सीमा शुÐका¸या Öवłपात
आहेत.
(अ) िबगरजकाती अडथळे, (ब) महसूल दर,
(क) Óयापारी, (ड) दर अडथळे munotes.in

Page 50

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
50 ४. आंतरराÕůीय Óयापार …………… मÅये खूप महÂवाची भूिमका बजावतो राÕůाचा
िवकास.
(अ) सामािजक, (ब) अथªशाľीय,
(क) िव°ीय, (ड) भौगोिलक
५. …………… शासनाला महसूल ÿाĮ होतो
(अ) दर, (ब) महसूल दर,
(क) िबगरजकाती अडथळे, (ड) Óयापारी
उ°रे: १-अ, २-अ, ३-ड, ४-ब, ५-अ
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ……………… ने शुÐक अडथळे लादÁयास परवानगी िदली.
२. ………………, आयात केलेÐया वÖतूं¸या िकंमतीवर केवळ पåरणाम करत नाहीत
तर आयाती¸या ÿमाणात अडथळे िनमाªण करतात.
३. वÖतूं¸या िकमतéनुसार बदलणाöया ……………… शुÐकाना Öलाइिडंग Öकेल शुÐक
Ìहणतात.
४. िविशÕ ट शुÐक ……………… माला¸या वैिशĶ्यांवर आधाåरत असते.
५. ………. शुÐक महसुला¸या उĥेशाने आकारले जाते.
उ°रे:
१- जागितक Óयापार संघटना,
२- िबगरजकाती अडथळे,
३- आयात,
४- भौितक,
५- िनयाªत
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. जकाती अडथळे Ìहणजे ÿशुÐक Óयितåरĉ इतर कोणताही अडथळा जो परदेशातील
बाजारपेठांमÅये माला¸या मुĉ ÿवाहात अडथळा िनमाªण करतो.
२. राºय Óयापार कायदा एक िबगर जकाती अडथळा आहे.
३. कोटा िनिIJत करणारा आयात करणारा देश आिण िनयाªत करणारा देश यां¸यातील
वाटाघाटीनंतर संिम® कोटा िनिIJत केला जातो. munotes.in

Page 51

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - १
51 ४. परदेशातून आयात केÐया जाणाöया मालावरील कर/आयात शुÐक आहे.
५. ÿशुÐक कोटा आिण जकाती अडथळेची वैिशĶ्ये तसेच कोटा एकý करतो.
उ°रे:
बरोबर: २ आिण ४
चूक : १,३ आिण ५
४.७ संदभª (REFERENCES)  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग - ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली

*****

munotes.in

Page 52

52 ५
िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - २
ÿकरण संरचना
५.० उिĥĶे
५.१ ÿÖतावना
५.२ जगातील ÿमुख आिथªक गट
५.३ ÿादेिशक आिथªक गटांचा सकाराÂमक आिण नकाराÂमक ÿभाव
५.४ जागितक Óयापार संघटनेचे (WTO) करार
५.५ सारांश
५.६ ÖवाÅयाय
५.७ संदभª
५.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 आिथªक समूहीकरणाची संकÐपना
 WTO (डÊÐयू टी ओ)चा अथª आिण काय¥
 ÿादेिशक आिथªक गटांचा ÿभाव
५.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) आिथªक एकाÂमता Ìहणजे ÿादेिशक सहकायª, मुĉ Óयापार, आिथªक िवकास इÂयादéसाठी
दोन िकंवा अिधक राÕůांचे एकý येणे. जागितकìकरणा¸या युगात Öपध¥ला तŌड देÁया¸या
उĥेशाने देखील आिथªक एकाÂमता केली जाते. मुĉ Óयापार ±ेý, सीमाशुÐक संघ, सामाईक
बाजारपेठ, आिथªक संघ, राजकìय संघ इÂयादी Öवłपात आिथªक एकìकरण केले जाऊ
शकते. आंतरराÕůीय आिथªक एकìकरण बहòराÕůीय सहकायª िकंवा बहòराÕůीय कराराĬारे
जागितक Öतरावर देखील असू शकते. आिथªक एकाÂमतेमुळे आिथªक नफा, उÂपादन
कायª±मता, ÖपधाªÂमक फायदा, बाजारा¸या आकारमानात वाढ , सामूिहक सौदेबाजी शĉì
इ. साÅय होऊ शकतात.
जरी िविवध ÿकार¸या गटांची एक मोठी िविवधता उदयास आली असली तरी Âयांची ÓयाĮी
एकतर परÖपर पसंतीसह वÖतूंची देवाणघेवाण साÅय करणे िकंवा ती खूप पलीकडे वाढवणे
आिण संपूणª आिथªक एकाÂमतेकडे वाटचाल करÁया¸या मयाªिदत उिĥĶापुरती मयाªिदत
ठेवली गेली आहे. िवकास ÿिøयेला गती देणे आिण ÿदेशातील रिहवाशां¸या जीवनाचा दजाª
सुधारÁयासाठी Âयांना उÂपादक आिण úाहक Ìहणून अिधक पयाªय उपलÊध कłन देणे हे munotes.in

Page 53

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - २
53 मु´य उिĥĶ आहे. थोड³यात, ÿादेिशक गटात, राÕůीय राजकìय सीमांचे आिथªक महßव
पूणªपणे नĶ होते.
५.२ जगातील ÿमुख आिथªक गट (MAJOR ECONOMIC GROUPING OF THE WORLD ) िविवध Óयापार अडथÑयांवर मात करÁयासाठी आिण ÿादेिशक सहकायª आिण
िवकासासाठी जगात िविवध आिथªक गट आहेत. जगातील काही ÿमुख आिथªक गट
खालीलÿमाणे आहेत:
 दि±ण पूवª आिशयाई राÕůांची संघटना (ASEAN): १९६७
 EU (युरोिपयन युिनयन): १९५८
 APEC ( एिशयन पॅिसिफक इकॉनॉिमक कोऑपरेशन फोरम): १९८९
 SAARC ( साउथ एिशयन असोिसएशन फॉर åरजनल को -ऑपरेशन): १९८५
 OPEC ( ऑगªनायझेशन ऑफ द पेůोिलयम ए³सपोिट«ग कंůीज): १९६०
 WTO ( जागितक Óयापार संघटना): १९९५
वरील सवª आिथªक गट आपापÐया परीने महßवाची भूिमका बजावतात. तथािप, आपण फĉ
WTO Ìहणजेच जागितक Óयापार संघटनेवर ल± क¤िþत करणार आहोत.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) टीपा िलहा:
१. आिथªक एकाÂमता
२. आिथªक गटांचे उिĥĶ्य
ब) थोड³यात उ°रे īा :
१. आिथªक एकाÂमतेमुळे कोणते फायदे होतात?
२. ÿादेिशक गटाचा तोटा कोणता आहे? munotes.in

Page 54

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
54 ५.३ ÿादेिशक आिथªक गटांचा सकाराÂमक आिण नकाराÂमक ÿभाव (POSITIVE AND NEGATIVE IMPACT OF REGIONAL
ECONOMIC GROUPIN GS) ५.३.१ ÿादेिशक आिथªक समूहीकरणाचा (गटांचा) सकाराÂमक पåरणाम (Positive
impact of Regional Economic Grouping ):
१. Óयापार िनिमªती (Trade creations ):
जकाती आिण िनब«ध कमी केÐयामुळे आिथªक गटातील देशांना Óयापार वाढीĬारे फायदा
होऊ शकतो. Óयापार वाढÐया ने देशातील उÂपादनातही वाढ होते.
२. Öपधाª (Competition ):
आिथªक गटांमुळे आंतरराÕůीय Öतरावर िनरोगी Öपधाª िनमाªण होÁयास मदत होते. गटबĦ
देश उवªåरत जगासोबत एक गट Ìहणून काम कł शकतात आिण एक िनरोगी Öपधाª
िवकिसत कł शकतात ºयाचा पåरणाम देशा¸या आिथªक िवकासावर देखील होतो.
३. मोठ्या ÿमाणावर बचत (Economy of large scale ):
Óयापार आिण Öपधाª वाढÐयाने मोठ्या ÿमाणावर बचत होते.
४. आिथªक वाढ (Economic growth ):
ÿादेिशक आिथªक गटांमुळे, गट Ìहणून एकý काम करणाöया देशांना Óयापाराचा लाभ
िमळतो आिण Âयाचा पåरणाम Ìहणून राÕůा¸या Öथूल देशांतगªत उÂपादनामÅये(GDP)
तसेच एकूण राÕůीय उÂपÆनात वाढ होते. आिथªक गटांमुळे िवकसनशील आिण अिवकिसत
राÕůांना सवाªिधक फायदा होतो.
५. रोजगार िनिमªती (Employment creation ):
उ¸च Öपधाª, मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन इÂयादéसाठी मोठ्या ÿमाणावर कामगारांची गरज
आहे आिण Âयामुळे देशात रोजगारा¸या पातळीत वाढ होत आहे.
६. तांिýक िवकास (Technological development ):
तांिýक िवकास हा आिथªक गटां¸या सकाराÂमक ÿभावांपैकì एक आहे कारण उ¸च Öपध¥ला
तŌड देÁयासाठी मोठ्या ÿमाणावर उÂपादन आवÔयक आहे. तांिýकŀĶ्या ÿगत
उपकरणां¸या वापरामुळे हे श³य आहे.
७. गुंतवणूक (Investment ):
आिथªक वाढीमुळे गुंतवणूकदार िवकसनशील राÕůांकडे आकिषªत होतात. munotes.in

Page 55

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - २
55 ८. सामािजक-सांÖकृितक संबंध (Socio -cultural relations ):
सामािजक सांÖकृितक मूÐये समजली जातात आिण ÿादेिशक आिथªक गटांमÅये संबंध
िवकिसत केले जातात.
९. संसाधनांचा वापर (Utilisation of resources ):
ÿादेिशक आिथªक गटांमुळे मानविनिमªत िकंवा नैसिगªक संसाधनांचा इĶतम वापर श³य
आहे.
१०. úाहक कÐयाण (Consumer welfare ):
उÂपादना¸या गुणव°ेची योµय काळजी घेतÐयाने ÿादेिशक आिथªक गटांमुळे úाहक
कÐयाणाला ÿाधाÆय िदले जाते. चांगÐया दजाªचे उÂपादन आंतरराÕůीय úाहक/úाहकांना
आकिषªत करते जे आिथªक गटबĦ राÕůांसाठी फायदेशीर आहे.
५.३.२ आिथªक गटांचे नकाराÂमक पåरणाम (Negative impact of the
econ omic groupings ):
ÿादेिशक आिथªक गटांचे एकìकडे अिधक सकाराÂमक पåरणाम होतात आिण काही
नकाराÂमक ÿभावही. ÿादेिशक आिथªक गटां¸या नकाराÂमक ÿभावांवर एक नजर टाकूया.
१. सामाÆय बाĻ अडथळे
२. सदÖय राÕůांĬारे सामूिहक सौदेबाजी
३. बहòप±ीयतेमÅये रस नसणे
४. Óयापार वळवणे.
५.४ जागितक Óयापार संघटनेचे करार [AGREEMENTS OF WORLD TRADE ORGANISATION (WTO) ] १ जानेवारी, १९९५ रोजी जकाती आिण Óयापारिवषयक करार ( GATT) चे अनुयायी
Ìहणून WTO अिÖतÂवात आले. GATT ची Öथापना १९४७ मÅये िजिनÓहा पåरषदेत दर
वाटाघाटी¸या पिहÐया फेरीनंतर झाली. १९९५ मÅये, उŁµवे फेरीचा करार अंमलात आला
आिण आंतरराÕůीय कंपÆयां¸या धो³यांवर आिण संधéवर पåरणाम करणारे अनेक
उदारीकरण उपाय िनिदªĶ केले गेले. ते उदारीकरणाची तßवे आिण अनुमत अपवाद ÖपĶ
करतात. ÂयामÅये सीमाशुÐक जकाती आिण इतर Óयापा र अडथळे कमी करÁयासाठी
आिण खुÐया सेवा बाजार उघडÁयासाठी आिण ठेवÁयासाठी वैयिĉक देशां¸या
वचनबĦतेचा समावेश होतो. Âयांनी िववाद िमटवÁयासाठी कायªपĦती िनिIJत केली.
सुŁवातीला WTO मÅये ८१ सदÖय देश होते जे आता वाढून १६४ देश झाले आहेत.
WTO ची मु´य तßवे आहेत:
 भेदभाव न करणे munotes.in

Page 56

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
56  मुĉ Óयापार
 अनुमान±मता
 िनÕप± Öपध¥ला ÿोÂसाहन देणे
 िवकास आिण आिथªक सुधारणांना ÿोÂसाहन.
५.४.१ WTO ची ÓयाĮी (Scope of WTO ):
या करारा¸या पåरिशĶांमÅये समािवĶ केलेÐया करार आिण संबंिधत कायदेशीर साधनांशी
संबंिधत बाबéमÅये WTO आपÐया सदÖयांमधील Óयापार संबंधां¸या आचरणासाठी
सामाÆय संÖथाÂमक चौकट ÿदान करेल. WTO Ĭारे िविवध ÿकारचे करार केले जातात:
 TRIPS (Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights -
बौिĦक संपदा अिधकारांचे Óयापार संबंिधत करार)
 TRIMS (Trade Related Investment Measures - Óयापार संबंिधत गुंतवणूक
उपाय)
 GATS (General agreement on Trade in Service - सेवेतील Óयापारावरील
सामाÆय करार)
 उÂपािदत वÖतूंवर करार (Agreement on manufactured goods )
 AoA (Agreement on Agriculture - कृषी करार)
 Multi-Fibre Agreement [मÐटी-फायबर करार ( Agreement on textiles and
clothing - वľ आिण कपड्यांवरील करार)]
या वłन हे ÖपĶ होते कì WTO ची ÓयाĮी खूप िवÖतृत आहे ºयामÅये राÕůांĬारे ÿदान
केलेÐया ÿÂय± वÖतू आिण सेवा तसेच बौिĦक गुणधमा«चा समावेश होतो.
५.४.२ WTO चे कायª (Function of WTO ):
 WTO या कराराची आिण बहòप±ीय Óयापार करारांची अंमलबजावणी, ÿशासन आिण
कायªÿणाली आिण उिĥĶे पुढे सुलभ करेल आिण बहòप±ीय Óयापार करारां¸या
अंमलबजावणी, ÿशासन आिण कामकाजासाठी चौकट देखील ÿदान करेल.
 WTO आपÐया सदÖयांमÅये Âयां¸या बहòप±ीय Óयापार संबंधांबĥल वाटाघाटीसाठी
मंच ÿदान करेल ºयां¸याशी या करारा¸या पåरिशĶातील करारांतगªत Óयवहार केले
जातात. WTO आपÐया सदÖयांमÅये Âयां¸या बहòप±ीय Óयापार संबंधांबĥल पुढील
वाटाघाटीसाठी एक मंच देखील ÿदान कł शकते आिण अशा वाटाघाटé¸या
पåरणामां¸या अंमलबजावणीसाठी मंिýÖतरीय पåरषदेने ठरिवÐयाÿमाणे एक चौकट
देखील ÿदान कł शकते. munotes.in

Page 57

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - २
57  WTO या करारा¸या पåरिशĶ २ मÅये िववादां¸या िनवारणाला िनयंिýत करणारे िनयम
आिण कायªपĦती (यापुढे "िववाद िनवारण समजुत" िकंवा "Dispute Settlement
Understanding (DSU)" Ìहणून संदिभªत) समजून ÿशािसत करेल.
 WTO या करारा¸या पåरिशĶ ३ मÅये ÿदान केलेली Óयापार धोरण पुनरावलोकन
यंýणा (यापुढे "TPRM" - Trade Policy Review Mechanism Ìहणून संदिभªत)
ÿशािसत करेल.
 जागितक आिथªक धोरण-िनधाªरणामÅये अिधक सुसंगतता ÿाĮ करÁया¸या
ŀĶीकोनातून, WTO आंतरराÕůीय नाणेिनधी आिण इंटरनॅशनल बँक फॉर
åरकÆÖů³शन अँड डेÓहलपम¤ट(IBRD) आिण Âया¸या संलµन संÖथांना योµय ते
सहकायª करेल.
५.४.३ - WTO ची रचना (Structure of the WTO ):
 सवª सदÖयां¸या ÿितिनधéची एक मंýीÖतरीय पåरषद असेल, जी दर दोन वषा«नी
िकमान एकदा भेटेल. मंिýÖतरीय पåरषद WTO ची काय¥ पार पाडेल आिण यासाठी
आवÔयक कृती करेल. या करारामÅये आिण संबंिधत बहòप±ीय Óयापार करारातील
िनणªय घेÁया¸या िविशĶ आवÔयकतांनुसार, सदÖयाने िवनंती केÐयास, कोणÂयाही
बहòप±ीय Óयापार करारांतगªत सवª बाबéवर िनणªय घेÁयाचा अिधकार मंिýÖतरीय
पåरषदेला असेल.
 सवª सदÖयां¸या ÿितिनधéनी बनलेली एक महापåरषद असेल, जे जेÓहा आवÔयकता
असेल तेÓहा भेटतील. मंिýÖतरीय पåरषदे¸या बैठकांमधील मÅयांतरांमÅये, Âयाची
काय¥ महापåरषदे Ĭारे आयोिजत केली जातील. महापåरषद या कराराĬारे ितला िनयुĉ
केलेली काय¥ देखील पार पाडेल.
 िववाद िनवारण समजुतीमÅये ÿदान केलेÐया िववाद िनवारण संÖथे¸या जबाबदाöया
पार पाडÁयासाठी सामाÆय पåरषद योµय असेल. िववाद िनवारण संÖथेचे Öवतःचे
अÅय± असू शकतात आिण Âया जबाबदाöयां¸या पूतªतेसाठी आवÔयक वाटतील असे
कायªपĦतीचे िनयम Öथािपत करतील.
 TPRM मÅये ÿदान केलेÐया ůेड पॉिलसी åरÓĻू बॉडी¸या जबाबदाöया पार
पाडÁयासाठी महापåरषद योµय असेल. Óयापार धोरण पुनरावलोकन मंडळाचे Öवतःचे
अÅय± असू शकतात आिण Âया जबाबदाöयां¸या पूतªतेसाठी आवÔयक वाटतील असे
कायªपĦतीचे िनयम Öथािपत करतील.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. जकाती आिण िनब«ध कमी केÐयामुळे आिथªक गटातील देशांना Óयापार वाढीĬारे
फायदा / तोटा होऊ शकतो.
२. Óयापार आिण Öपधाª वाढÐयाने मोठ्या ÿमाणावर बचत / खचª होते. munotes.in

Page 58

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
58 ३. ÿादेिशक आिथªक गटांमुळे एकूण राÕůीय उÂपÆनात वाढ / घट होते.
४. तांिýक िवकास हा आिथªक गटां¸या सकाराÂमक / नकाराÂमक ÿभावांपैकì एक आहे.
ब) खालील िवधाने ÖपĶ करा:
१. आिथªक गटांमुळे िवकसनशील आिण अिवकिसत राÕůांना सवाªिधक फायदा होतो.
२. उ¸च Öपध¥मुळे रोजगार िनिमªती साधली जाते.
३. WTO (डÊÐयू टी ओ) ची ÓयाĮी खूप िवÖतृत आहे.
४. WTO (डÊÐयू टी ओ) आपÐया सदÖयांमÅये Âयां¸या बहòप±ीय Óयापार संबंधांबĥल
वाटाघाटीसाठी मंच ÿदान करेल.
५.५ सारांश (SUMMARY )  आिथªक गटांमुळे आंतरराÕůीय Öतरावर िनरोगी Öपधाª िनमाªण होÁयास मदत होते.
 आिथªक गटांमुळे िवकसनशील आिण अिवकिसत राÕůांना सवाªिधक फायदा होतो.
 सामािजक सांÖकृितक मूÐये समजली जातात आिण ÿादेिशक आिथªक गटांमÅये
संबंध िवकिसत केले जातात.
 1 जानेवारी 1995 रोजी जकाती आिण Óयापारिवषयक कराराचा ( GATT)
उ°रािधकारी Ìहणून अिÖतÂवात आले .
 GATT ची Öथापना 1947 मÅये िजिनÓहा पåरषदेत दर वाटाघाटी¸या पिहÐया
फेरीनंतर झाली.
५.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. ÿादेिशक आिथªक गटांची Óया´या īा आिण ÖपĶ करा. munotes.in

Page 59

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - २
59 २. आिथªक गटांचे सकाराÂमक पåरणाम सांगा
३. आिथªक गटांचे नकाराÂमक पåरणाम सांगा.
४. WTO (डÊÐयू टी ओ) ची मु´य तßवे कोणती आहेत?
५. आिथªक एकाÂमता Ìहणजे काय?
(२) दीघō°रे:
१. WTO (डÊÐयू टी ओ) Ìहणजे काय? WTO (डÊÐयू टी ओ) ची काय¥ तपशीलवार
सांगा.
२. जगाचे ÿमुख आिथªक गट समजावून सांगा .
३. WTO (डÊÐयू टी ओ) ची काय¥ ÖपĶ करा.
४. WTO (डÊÐयू टी ओ) ची रचना ÖपĶ करा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. TRIPS (टी आर आय पी एस) Ìहणजे ……….
(अ) बौिĦक संपदा अिधकारां¸या Óयापाराशी संबंिधत करार,
(ब) उīोग संप°ी ह³कांचे Óयापार संबंिधत करार,
(क) गुंतवणुकì¸या मालम°े¸या अिधकारांचे Óयापार संबंिधत करार,
(ड) बौिĦक संपदा अिधकारां¸या दराशी संबंिधत करार
२. आिथªक एकाÂमता Ìहणजे ………………. सहकारासाठी दोन िकंवा अिधक राÕůांचे
एकý येणे.
(अ) सामािजक,
(ब) ÿादेिशक,
(क) राजकìय,
(ड) िकफायतशीर
३. ............... ¸या युगात Öपध¥ला तŌड देÁया¸या उĥेशाने आिथªक एकýीकरण देखील
केले जाते.
(अ) राÕůीय,
(ब) गुंतवणूक, munotes.in

Page 60

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
60 (क) आिथªक,
(ड) जागितकìकरण
४. WTO (डÊÐयू टी ओ) (जागितक Óयापार संघटना) -……………….
(अ) १९९८,
(ब) १९९५,
(क) १९९४,
(ड) १९९२
५. आिथªक गटबाजी ………. पातळी वर िनरोगी Öपधाª िनमाªण करÁयास मदत करते.
(अ) राÕůीय,
(ब) घरगुती,
(क) आंतरराÕůीय,
(ड) úामीण
उ°रे: १-अ, २-ब, ३-ड, ४-ब, ५-क
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ………………. Âया¸या सदÖयांमधील वाटाघाटीसाठी मंच ÿदान करेल.
२. WTO (डÊÐयू टी ओ)............. आिण इंटरनॅशनल बँक फॉर åरकÆÖů³शन अँड
डेÓहलपम¤ट(IBRD) आिण Âया¸या संलµन संÖथांना योµय ते सहकायª करेल.
३. WTO (डÊÐयू टी ओ) ……. ÿशािसत करेल.
४. GATS (जी ए टी एस) Ìहणजे ………………
५. WTO (डÊÐयू टी ओ) चे ८१ सदÖय देश होते जे आता ……… देशांमÅये वाढले
आहेत.
उ°रे:
१- WTO (डÊÐयू टी ओ),
२- आंतरराÕůीय नाणेिनधी,
३- Óयापार धोरण पुनरावलोकन यंýणा,
४- सेवेतील Óयापारावरील सामाÆय करार,
५- १६४ munotes.in

Page 61

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - २
61 ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. २ जानेवारी, १९८५ रोजी जकाती आिण Óयापारिवषयक करार ( GATT – जी ए टी
टी) चे उ°रािधकारी Ìहणून WTO (डÊÐयू टी ओ) अिÖतÂवात आले.
२. मुĉ Óयापार ±ेý, सीमाशुÐक संघ, सामाईक बाजारपेठ, आिथªक संघ, राजकìय संघ
इÂयादी Öवłपात आिथªक एकìकरण केले जाऊ शकते.
३. दि±ण पूवª आिशयाई राÕůांची संघटना (ASEAN – ए एस ई ए एन) - १९६२
४. Óयापार वाढÐयाने देशातील उÂपादन कमी होते
५. आिथªक गटबाजी आंतरराÕůीय Öतरावर िनरोगी Öपधाª िनमाªण करÁयास मदत करते
उ°रे:
बरोबर: २ आिण ५
चूक : १,३ आिण ४
५.७ संदभª (REFERENCES)  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.
***** munotes.in

Page 62

62 ६
िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - ३
ÿकरण संरचना
६.० उिĥĶे
६.१ ÿÖतावना
६.२ परकìय बाजारपेठ संशोधनाची गरज
६.३ बाजार िनवड ÿिøया
६.४ परकìय बाजार िनवडीचे िनधाªरक
६.५ सारांश
६.६ ÖवाÅयाय
६.७ संदभª
६.० उिĥĶे (OBJEC TIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 परकìय बाजारपेठ आिण परकìय बाजारपेठेतील संशोधन आिण िवकासाचे महßव
 परकìय बाजारपेठ संशोधन आिण िवकास ÿिøया
 परकìय बाजारपेठ संशोधनाचे फायदे
६.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) जागितकìकरणा¸या काळात , िजथे संपूणª जग कोणÂयाही राÕůासाठी बाजारपेठ आहे, ितथे
उÂपादन, सेवा इÂयादé¸या बाबतीत ÿचंड Öपधाª आहे. अशा पåरिÖथतीत कोणÂयाही
बहòराÕůीय कंपनीला योµय संशोधन आिण िवकासासह जागितक बाजारपेठेत ÿवेश करणे
आवÔयक आहे. Âयाला कोणÂयाही नुकसानीचा सामना करावा लागत नाही. नावाÿमाणे
संशोधन Ìहणजे पुÆहा शोधायचे आहे. चांगली कंपनी Öथान, उÂपादन, िकंमत, úाहक इ.
यानुसार बाजारातील संधéचा शोध घेते. Óयवसाया¸या वाढीमÅये आिण िवकासामÅये
बाजारपेठ संशोधन खूप महßवाची भूिमका बजावते. योµय संशोधनामुळे केवळ बहòराÕůीय
कंपनी¸या कायª±मतेतच वाढ होणार नाही तर कंपÆयांना जागितक बाजारपेठेत Âयांचे कायª
िटकवून ठेवÁयास मदत होईल.

munotes.in

Page 63

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - ३
63 ६.२ परकìय बाजारपेठ संशोधनाची गरज (NEED FOR OVERSEAS MARKET RESEARCH ) यशÖवी आिण फायदेशीर िनयाªत िवपणनासाठी परदेशातील बाजार संशोधन आवÔयक
आहे. कंपनी¸या िवपणन Óयवहाराला आंतरराÕůीय बाजारपेठां¸या बदलÂया गरजांनुसार
संवेदनशील बनवÁयाचा हा सवाªत आĵासक मागª आहे. जागितक िवपणना¸या िविवध
पैलूंवरील ÿकािशत मािहती आता परदेशातील बाजार संशोधनासाठी सहज उपलÊध आहे.
संशोधन ÿकÐपा¸या गरजेनुसार ÿकािशत मािहती अपुरी असताना ±ेýीय संशोधन
आवÔयक आहे. Óयवसाया¸या जागितकìकरणासोबत परकìय बाजार संशोधनाची
लोकिÿयता वेगाने वाढत आहे.
िनयाªत Óयवसाया¸या ÿाथिमक बाबी िनयाªत ÓयवÖथापना¸या िविवध पैलूंशी संबंिधत आहेत
जसे कì उÂपादने, बाजार, खरेदीदार, िवपणन वािहÆया आिण िनयाªत करÁया¸या पĦती.
िनयाªत Óयवसायासाठी ÿाथिमक िनणªय घेणे हे इमारत िकंवा मनोरे बांधताना घेतलेÐया
Óयापक िनणªयासारखेच आहे. घेतलेÐया ÿाथिमक िनणªयानुसार ÿÂय± बांधकाम होणार
आहे. एका चुकì¸या िनणªयामुळे मोठे नुकसान होते. Âयाचÿमाणे, संÖथेचे िनयाªत िवपणन
उपøम ÿाथिमक िनणªयानुसार आयोिजत केले जातात. िनयाªत Óयवसाय सुł करÁयासाठी
ÿाथिमक िनणªय महßवाचा आहे कारण सदोष िनणªयांमुळे िनयाªत Óयवसाय चालवताना
अडचणी येऊ शकतात.
िवपणन संशोधनाचा उĥेश अनेक िवपणन ±ेýांमÅये िनणªय घेणे सुलभ करणे आहे.
आंतरराÕůीय िवपणनामÅये, खालील िनणªय घेÁयासाठी बाजार संशोधन आवÔयक आहे:
१. úाहकां¸या गरजा आिण इ¸छा (Consumer needs and wants ):
िवपणन संशोधना¸या मु´य उिĥĶांपैकì एक Ìहणजे úाहकां¸या गरजा, इ¸छा आिण
समाधान ओळखणे. Âयानुसार úाहकाला ÿाधाÆय ठेऊन कंपनीकडून वÖतूंचे उÂपादन केले
जाते. ºया कंपनीचे उÂपादन बाजारात अिÖतÂवात आहे, ती देखील úाहकां¸या
समाधानाची पातळी शोधÁयासाठी वेगवेगळे सव¥±ण करते.
२. ÿचार मोहीम (Promotional campa ign):
लिàयत úाहकापय«त पोहोचÁयासाठी उÂपादना¸या मोठ्या ÿमाणावर िवपणनासाठी
परकìय बाजारपेठेत ÿचाराÂमक मोिहमा आवÔयक आहेत. बाजारपेठ संशोधना¸या मदतीने
अशा मोिहमांचा तपशील िनिIJत केला जाऊ शकतो आिण Âयानुसार उÂपादन परकìय
बाजारात आणले जाऊ शकते.
३. ÖपधाªÂमक फायदा (Competitive advantage ):
Öपधªकांची ताकद आिण कमकुवतपणा शोधÁयासाठी िवपणन संशोधन केले जाते.
Öपधªकां¸या उÂपादनाकडे úाहका¸या कलाचे (पसंतीचे) कारण शोधÁयाचा ÿयÂन केला
जातो. Âयानुसार, ÖपधाªÂमक फायदा िमळवÁयासाठी कंपनी आपÐया उÂपादनांमÅये अशा
वैिशĶ्यांचा समावेश कł शकते आिण Âयात सुधारणा कł शकते. munotes.in

Page 64

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
64 ४. योµय िकंमत िनणªय (Appropriate pricing decisions ):
परदेशातील िवपणनामÅये योµय िकंमत िनणªय घेणे खूप महÂवाचे असते कारण िकंमत हे
सवाªत महÂवाचे िवपणन िम®णांपैकì एक आहे. िवपणन संशोधन िनयाªत करणाöया
कंपनीला आंतरराÕůीय बाजारपेठेत योµय िकंमत आकारÁयास मदत करेल. Öपध¥ची
पातळी, úाहक मानसशाľ , उÂपादनाची मागणी , उपलÊध पयाªय इÂयादी जाणून घेÁयासाठी
िकंमती महßवा¸या आहेत.
५. िवतरण वािहÆयांची ÿभावीता (Effectiveness of chan nels of
distribution ):
िवतरणा¸या वतªमान आिण संभाÓय वािहÆयांची ÿभावीता शोधÁयासाठी देखील िवपणन
संशोधन केले जाते. कंपनीला सÅया¸या िवतरण वािहÆयांचा अËयास करावा लागेल
जेणेकŁन िवīमान वािहÆयां¸या कामकाजातील कोणÂयाही उिणवा तपासÐया जाऊ
शकतील आिण िव īमान िवतरण वािहÆयां¸या कायª±म कायाªसाठी Âयानुसार बदल करता
येतील.
६. उÂपादनाची िÖथती िनिIJत कर णे (Determine the positioning of the
product ):
परदेशातील बाजारपेठेतील सामािजक-सांÖकृितक घटक िवचारात घेऊन उÂपादनाचे
Öथान िनिIJत करÁयासाठी बाजार संशोधन आवÔयक आहे. आपÐया उÂपादनासह
बाजारपेठेत कायमÖवłपी आिण ÿभावी Öथान िनमाªण करÁयासाठी, कंपनीने परकìय
बाजारपेठेत योµय संशोधन करणे आवÔयक आहे.
७. बांधणी/ वेĶन रेखांकन (Packaging design ):
úाहकांसाठी उ°म आिण योµय बांधणी रेखांकन समजून घेÁयासाठी िवपणन संशोधन
आयोिजत केले जाऊ शकते कारण बांधणीला “सुĮ िवøेता” असेही Ìहणतात. सÅया¸या
युगात वेĶन हे वापरकÂयाª¸या Ìहणजेच úाहका¸या अनुकूल आिण पयाªवरणÖनेही असले
पािहजे. Âयामुळे चांगÐया िवपणन संशोधनामुळे जागितक बाजारपेठेत िवशेष अिÖतÂव
िनमाªण होÁयास मदत होईल.
८. िवøìचे पूवाªनुमान बांधणे (Forecasting sales ):
बाजारात नवीन उÂपादनाची मागणी असेल कì नाही हे ठरवÁयासाठी िवपणन संशोधन केले
जाऊ शकते. तसेच, िवīमान उÂपादनां¸या मागणीचा अंदाज लावला जाऊ शकतो.
Âयानुसार, वÖतू िवøìचा कायªøम ठरिवला जाऊ शकतो.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. Óयवसाया¸या वाढीमÅये आिण िवकासामÅये -------- संशोधन खूप महßवाची भूिमका
बजावते. munotes.in

Page 65

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - ३
65 २. संशोधन ÿकÐपा¸या गरजेनुसार ÿकािशत मािहती अपुरी असताना ------- संशोधन
आवÔयक आहे.
३. िवपणन संशोधना¸या मु´य उिĥĶांपैकì एक Ìहणजे úाहकां¸या गरजा, इ¸छा आिण --
---- ओळखणे.
४. परदेशातील िवपणनामÅये योµय ----- िनणªय घेणे खूप महÂवाचे असते.
५. ------- “सुĮ िवøेता” असेही Ìहणतात.
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. िनयाªत Óयवसाया¸या ÿाथिमक बाबी कोणÂया आहेत ?
२. िनयाªत Óयवसायासाठी ÿाथिमक िनणªय घेणे का महÂवाचे आहे?
३. ÖपधाªÂमकातेचा फायदा कंपनीला कशाÿकारे होतो?
४. परदेशातील िवपणनामÅये योµय िकंमत िनणªय महÂवाचे कसे असते?
५. बांधणी/ वेĶन रेखांकन चांगÐया िवपणनासाठी कशाÿकारे सहाÍयकारी ठरते?
६.३ बाजार संशोधन ÿिøया (MARKET SELECTION PROCESS ) १. िनयाªत िवपणन उिĥĶांची िनिIJती करणे (Determine export marketing
objectives ):
िनयाªतदाराने ÿथम दोÆही अÐपकालीन आिण दीघªकालीन ŀिĶकोनातून; उÂपादन िवकास ,
नफा, िवøìचे ÿमाण, बाजाराचा वाटा इÂया दी संदभाªत िनयाªत िवपणन उिĥĶे िनिIJत करणे
आवÔयक आहे. संÖथेची आिथªक आिण ÓयवÖथापकìय संसाधने िवचारात घेऊन उिĥĶे
िनिIJत केली जातात.
२. मािहतीचे संकलन (Collection of information ):
उÂपादनाची मागणी , Öपधाª, úाहकांचे Öवłप, राजकìय पåरिÖथती , आयात िनयम, पायाभूत
सुिवधा इÂयादé¸या संदभाªत परकìय बाजारपेठेतून संबंिधत मािहती गोळा करणे आवÔयक
आहे . munotes.in

Page 66

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
66 ३. मािहतीचे िवĴेषण (Analysis of information ):
िनयाªतदाराला परदेशातील बाजारपेठां¸या संदभाªत संकिलत मािहतीचे िवĴेषण करावे
लागेल जे परदेशातील बाजारपेठांची योµय िनवड कłन संि±Į सूची तयार करÁयात मदत
करेल. उदाहरणाथª, िनयाªतदाराला खरेदीदारां¸या आवडीिनवडी, øयशĉì, खरेदीची पĦत
इÂयादéचे िवĴेषण करावे लागते.
४. लिàयत बाजारा पेठेची िनवड (Short listing of markets ):
िवĴेिषत मािहती िनयाªतदाराला Âयाची िनयाªत लिàयत (िनद¥िशत) करÁयासाठी देश
िनवडÁयास मदत करेल. नैसिगªक पåरिÖथतीतील िविवधता आिण úाहकां¸या गरजा यामुळे
सवªच राÕůांमÅये िनयाªत करणे सुŁवातीला ÓयावहाåरकŀĶ्या अश³य होते. िनवड
िनणªयावर पåरणाम करणाö या काही िनवडक देशांची यादी करणे हे संि±Į लिàयत
बाजारापेठेची िनवड करÁयाचे मु´य उिĥĶ आहे.
५. सिवÖतर तपास (Detailed investigation ):
िनयाªतदार िविशĶ बाजारपेठेचे तपशीलवार िवĴेषण कł शकतो. तो úाहकांचे Öवłप,
Öपध¥चे Öवłप आिण ÿमाण, उÂपादनाची सÅयाची आिण संभाÓय मागणी, सरकारची
Óयापार धोरणे इÂयादी िविवध घटकां¸या संदभाªत आवÔयक मािहती गोळा कł शकतो.
६. बाजाराचे मूÐयांकन आिण िनवड (Evaluation and selection of markets ):
कंपनीला अशा देशांना वगळावे लागेल जेथे Óयापार िकंवा गुंतवणुकìतील अडथळे संभाÓय
बाजारपेठेतील ÿवेशास ÿितबंिधत करतात. या अडथÑयांमÅये जकाती कोटा, परकìय
चलन िनयम इÂयादéचा समावेश असेल. िनयाªतदार फĉ तेच देश िकंवा बाजार िनवडू
शकतो, जे Âया¸या गुंतवणुकìसाठी चांगला परतावा देतील.
७. परकìय बाजारपेठेत ÿवेश (Entry in overseas markets ):
िनयाªतदार आवÔयक िवøì कमªचारी, दलाल िकंवा मÅयÖथ िनयुĉ कłन परकìय
बाजारपेठेत ÿवेश करÁयासाठी आवÔयक ÓयवÖथा करतो. Âयाने परदेशातील
बाजारपेठेतील ÿवेशासंबंधी इतर सवª औपचाåरकता पूणª केÐया पािहजेत ºयामुळे
िनयाªतदाराला परदेशातील खरेदीदारांपय«त मालाचा सुरळीत ÿवाह होÁयास मदत होईल.
८. पाठपुरावा (Follow -up):
परदेशातील बाजारपेठेतील कंपनी¸या वतªनाचे िवĴेषण करÁयासाठी िनयाªतदाराने
परदेशातील बाजारपेठेतील कामिगरीचा आढावा घेतला पािहजे. Âयानुसार, ºया देशांचे
कामकाज अपे±ेपे±ा कमी समाधानकारक असेल िकंवा िजथे ÿगती करÁयाची चांगली
संभाÓयता नसेल; अशा बाजारपेठांमधून बाहेर पडावे, अशा देशांसाठी सुधारणाÂमक िनणªय
घेतला जाईल . munotes.in

Page 67

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - ३
67 ६.४ परकìय बाजार िनवडीचे िनधाªरक (DETERMINANTS OF FOREIGN MARKET SELECTION ) परकìय बाजारपेठेत ÿवेश करÁया¸या अनेक पĦती आहेत ºयांचा एक आंतरराÕůीय
िवøेता िनवड कł शकतो. काही महßवा¸या पĦती खालीलÿमाणे आहेत.
१. थेट िनयाªत (Direct Exporting ):
नावाÿमाणेच, थेट िनयाªत Ìहणजे Óयापारी िनयाªतदार, िनयाªत गृह (लोकांचा तयार माल
दुसöया देशात िवøì करणारी संघटना) इÂयादी मÅयÖथां¸या सेवांचा वापर न करता थेट
िनमाªÂयाĬारे उÂपादने िनयाªत करणे. अशा ÿकारे लàय बाजारपेठेत Âया¸या उÂपादनांची
थेट िनयाªत िनयाªतदार Âया¸या िनयाªत िवभागाĬारे िकंवा गटाĬारे कł शकतो.
२. अÿÂय± िनयाªत (Indirect Exporting ):
अÿÂय± िनयाªतीमÅये, िनयाªत करणारी संÖथा Óयापारी िनयाªतदार, िनयाªत गृह, Óयापारी गृह
िकंवा सहकारी िकंवा सरकारी संÖथा यांसार´या मÅयÖथांकडून लàय बाजारपेठेत िनयाªत
करÁयास ÿाधाÆय देतो. अशी िनयाªत काही वेळा िनयाªतदारासाठी उपयुĉ ठरते कारण
परदेशातील बाजारपेठेतील वेगवेगÑया राजकìय समÖयांमुळे ÿÂयेक िनयाªतदाराला थेट
िनयाªत करणे श³य नसते.
३. संयुĉ उपøम (Joint Venture ):
परकìय बाजारपेठेतील ÿवेशासाठी मु´य धोरण Ìहणून परकìय कंपÆयांसह Óयावसाियक
संÖथेचा हा सामूिहक ÿयÂन आहे. इतर धोरणांपे±ा संयुĉ उपøमांचे अनेक फायदे आहेत.
परकìय बाजारपेठेतील सांÖकृितक िभÆनतेशी जुळवून घेणे Âया¸या परकìय भागीदारा¸या
मदतीने िनयाªतदार कंपनी कł शकते. परकìय भागीदाराची िवतरण जाल ÿणाली चांगली
ÿÖथािपत असू शकते ºयामुळे देशांतगªत संÖथा Ìहणजेच िनयाªतदाराचा धोका कमी
होईल.
४. करार पĦतीĬारे दुकाने धोरण (Franchising Strategy ):
Franchising हा परवाÆयाचा एक ÿकार आहे ºयामÅये मूळ कंपनी (franchiser) दुसö या
Öवतंý संÖथेला (franchisee) करार पĦतीĬारे दुकाने देऊन िविहत पĦतीने Óयवसाय
करÁयाचा अिधकार देते जे Ā¤चायझर उÂपादनांची िवøì, Âयाचे नाव, उÂपादन आिण
िवपणन तंý वापłन िकंवा सामाÆय Óयवसाय ŀĶीकोन. Āँचायझीने केलेÐया Óयवसायातील
नफा Āँचायझर शेअर करतो.
५. एक देशीय उÂपादन तळ (One Country Production Base ):
कमी िकमतीचे मजूर िकंवा ÖवÖत सामúीची उपलÊधता यासार´या िविवध Öथािनक
फायīांमुळे एखादी कंपनी देशांतगªत बाजारपेठेत उÂपादन तळ Ìहणून एक देश राखू शकते
. तथािप, देशांतगªत िकंवा आंतरराÕůीय Öतरावर िनयंिýत िवतरणा¸या िविवध माÅयमांचा
वापर कłन अनेक जागितक बाजारपेठांमÅये िवतरण केले जाऊ शकते. munotes.in

Page 68

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
68 ६. परवाना देणे (Licensing ):
आंतरराÕůीय परवाना अंतगªत, एका देशातील संÖथा (परवानाधारक) दुसö या देशातील
संÖथेला (परवानाधारक) ÖवािमÂवािधकार, ÓयापारिचÆह, पुनमुªþणािधकार, तंý²ान,
तांिýक मािहती, िवपणन कौशÐये िकंवा इतर काही िविशĶ कौशÐये यांसारखी मालम°ा
वापरÁयाची परवानगी देते. परवानाधारकाला होणारा आिथªक लाभ Ìहणजे रॉयÐटी िकंवा
फì, जी परवानाधारक करारानुसार परवानाधारकाला देतो.
७. करारांतगªत उÂपादन (Contract Manufacturing ):
करारांतगªत उÂपादन अंतगªत, परकìय कंपनी इतर देशा¸या िनयाªतदारासाठी वÖतू तयार
करÁयाचे िकंवा एकý करÁयाचे करार करते. तथािप, िनयाªतदार उÂपादना¸या िवपणनाची
जबाबदारी राखून ठेवतो. आंतरराÕůीय Óयवसायात ही एक सामाÆय ÿथा आहे.
८. संपादन (Acquisitions ):
ºया परकìय देशातील बाजारपेठेत संÖथा ÿवेश कł इि¸छत आहे, अशा परकìय
देशातील बाजारपेठेत आधीपासूनच कायªरत असलेली दुसरी कंपनी खरेदी करणे यामÅये
समािवĶ आहे. संÖथेने उ¸चतम नावलौिकक आिण चांगले िवतरण जाल ÿणाली असलेले
िवभाग ÿाĮ केÐयास संबंिधत सहयोगी फायदे िमळू शकतात. संशोधनाÿमाणे, संयुĉ
उपøमां¸या तुलनेत संपूणª मालकìची उपकंपनी आंतरराÕůीय बाजारपेठांमÅये अिधक
यशÖवी आहे. तथािप, परकìय कंपनी घेÁयापूवê योµय मािहती िमळवणे आवÔयक आहे.
९. पåरपूणª करार (BOT) (Turnkey Contracts ):
पåरपूणª करारांतगªत, परकìय कंपनी ÿकÐपाची योजना आखते (Build) आिण बांधते
(Operate) आिण अंमलबजावणीसाठी सरकार िकंवा देशांतगªत खाजगी कंपनीकडे
सोपवते (Transfer). तेल, पोलाद, िसम¤ट आिण खत ±ेýात अशी ÿथा सामाÆय आहे.
१०. हåरत-±ेý िवकास (Green -Field Development ):
कंपÆया हåरत ±ेý िवकास ÿकÐपाची ही िनवड कł शकतात. यामÅये इतर देशांमÅये
उÂपादन ÿकÐप आिण िवतरण ÿणालीची Öथापना करणे समािवĶ आहे. हे ÿकÐपाची
संरचना करणे, Öवतःचे कमªचारी िनवडणे आिण योµय पुरवठादार आिण िवतरक िनवडणे
यात अिधक ÖवातंÞय देते. हŌडा, टोयोटा आिण िनसान इÂयादी अनेक कंपÆयांनी या
धोरणाचा अवलंब केला आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. िनयाªतदाराला परदेशातील बाजारपेठां¸या संदभाªत संकिलत मािहतीचे संकलन /
िवĴेषण करावे लागेल. munotes.in

Page 69

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - ३
69 २. कंपनीला अशा देशांना वगळावे / िनवडावे लागेल जेथे Óयापार िकंवा गुंतवणुकìतील
अडथळे संभाÓय बाजारपेठेतील ÿवेशास ÿितबंिधत करतात.
३. ºया देशांचे कामकाज अपे±ेपे±ा कमी / जाÖत समाधानकारक असेल अशा
बाजारपेठांमधून बाहेर पडावे.
४. परकìय भागीदाराची िवतरण जाल ÿणाली चांगली ÿÖथािपत असू शकते ºयामुळे
देशांतगªत संÖथा Ìहणजेच िनयाªतदाराचा धोका कमी / जाÖत होईल.
५. ºया परकìय देशातील बाजारपेठेत संÖथा ÿवेश कł इि¸छत आहे, अशा Öवदेशी /
परकìय देशातील बाजारपेठेत आधीपासूनच कायªरत असलेली दुसरी कंपनी खरेदी
करणे यामÅये समािवĶ आहे.
ब) टीपा िलहा:
१. िनयाªत िवपणन उिĥĶां¸या िनिIJतीचे महÂव
२. मािहतीचे संकलन
३. लिàयत बाजार पेठेची िनवड
४. करार पĦतीĬारे दुकाने धोरण
५. हåरत-±ेý िवकास
६.५ सारांश (SUMMARY )  यशÖवी आिण फायदेशीर िनयाªत िवपणनासाठी परदेशातील बाजार संशोधन
आवÔयक आहे.
 िवपणन संशोधनाचा उĥेश अनेक िवपणन ±ेýांमÅये िनणªय घेणे सुलभ करणे आहे.
 लिàयत úाहकापय«त पोहोचÁयासाठी उÂपादना¸या मोठ्या ÿमाणावर िवपणनासाठी
परकìय बाजारपेठेत ÿचाराÂमक मोिहमा आवÔयक आहेत.
 Öपध¥ची पातळी, úाहक मानसशाľ , उÂपादनाची मागणी , उपलÊध पयाªय इÂयादी
जाणून घेÁयासाठी िकंमती महßवा¸या आहेत. munotes.in

Page 70

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
70  सÅया¸या युगात आवेĶन हे वापरकताª अनुकूल आिण पयाªवरणÖनेही असले पािहजे.
 थेट िनयाªत Ìहणजे Óयापारी िनयाªतदार, िनयाªत गृहे इÂयादी मÅयÖथां¸या सेवांचा
वापर न करता थेट उÂपादकाने उÂपादने िनयाªत करणे.
६.६ ÖवाÅयाय (EXER CISE ) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. बाजार संशोधनाचा अथª ÖपĶ करा.
२. बाजार संशोधनामÅये तपिशलाची तपासणी कशी करावी?
३. परवाना शÊद ÖपĶ करा
४. पåरपूणª करार (BOT - बी ओ टी) ÖपĶ करा
५. संयुĉ उपøम ÖपĶ करा
(२) दीघō°रे:
१. बाजार संशोधनाची उिĥĶे काय आहेत?
२. िवपणन िनवडीची ÿिøया ÖपĶ करा.
३. बाजार संशोधनाचे फायदे काय आहेत?
४. परकìय बाजार िनवडीचे िनधाªरक काय आहेत?
५. ‘बाजार संशोधन ÿिøया’ यावर टीप िलहा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. नावा ÿमाणे ………………. Ìहणजे पुÆहा शोधायचे आहे.
(अ) संशोधन, (ब) शोधा,
(क) गुगल (Google) , (ड) इंटरनेट
२. यशÖवी आिण फायदेशीर िनयाªत िवपणनासाठी परदेशात ……….. आवÔयक आहे.
(अ) बाजाराची िनवड , (ब) बाजार संशोधन,
(क) बाजारातील उÂपादन , (ड) बाजाराची जागा
munotes.in

Page 71

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - ३
71 ३. िवपणन संशोधना¸या मु´य उिĥĶांपैकì एक Ìहणजे ……………… गरजा, इ¸छा
आिण समाधान ओळखणे.
(अ) गाहकां¸या, (ब) ÓयवÖथापका¸या ,
(क) िवīाÃया«¸या, (ड) िनयो³Âया¸या
४. कंपÆया ……………. ±ेý िवकास ÿकÐप मÅये जाऊ शकतात.
(अ) हåरत, (ब) लाल,
(क) काळा, (ड) भगÓया
५. Āँचायझर ………………. ने आयोिजत केलेÐया Óयवसायातील नफा शेअर करतो.
(अ) िनयाªतदार, (ब) Āँकर,
(क) दलाल, (ड) Ā¤चायझी
उ°रे: १-अ, २-ब, ३-अ, ४-अ, ५-ड
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ……… हा परवाÆयाचा एक ÿकार आहे ºयामÅये मूळ कंपनी (Ā¤चायझर) दुसö या
Öवतंý संÖथेला (Ā¤चायझी) िविहत पĦतीने Óयवसाय करÁयाचा अिधकार देते.
२. ……………. परवानाधारकाला लाभ Ìहणजे रॉयÐटी िकंवा फì, जी परवानाधारक
करारानुसार परवानाधारकाला देतो.
३. ………………. संयुĉ उपøमां¸या तुलनेत संपूणª मालकìची उपकंपनी
आंतरराÕůीय बाजारपेठांमÅये अिधक यशÖवी असÐयाचे सूिचत करते.
४. ……………… ÿकÐपाची संरचना करणे, Öवतःचे कमªचारी िनवडणे आिण योµय
पुरवठादार आिण िवतरक िनवडणे यासाठी अिधक ÖवातंÞय देते.
५. úाहकांसाठी उ°म आिण योµय बांधणी आराखडा समजून घेÁयासाठी िवपणन
संशोधन आयोिजत केले जाऊ शकते कारण बांधणीला “............” असेही Ìहणतात.
उ°रे:
१- Ā¤चायिझंग,
२- आिथªक,
३- संशोधन,
४- हåरत-±ेý िवकास,
५- सुĮ िवøेता munotes.in

Page 72

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
72 ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. िवपणन संशोधनाचा उĥेश अनेक िवपणन ±ेýांमÅये िनणªय घेणे सुलभ करणे आहे.
२. िवपणन संशोधन िनयाªत करणाö या कंपनीला राÕůीय बाजारपेठेत योµय िकंमत
आकारÁयास मदत करेल.
३. Ā¤चायिझंग हा परवाÆयाचा एक ÿकार आहे ºयामÅये मूळ कंपनी (Ā¤चायझर) दुसö या
Öवतंý संÖथेला (Ā¤चायझी) िविहत पĦतीने Óयवसाय करÁयाचा अिधकार देते.
४. Öपध¥ची पातळी जाणून घेणे महßवाचे आहे.
५. सÅया¸या युगात वेĶन वापरकÂयाª¸या Ìहणजेच úाहका¸या अनुकूल आिण
पयाªवरणास अनुकूल नसावे.
उ°रे:
बरोबर: १,३ आिण ४
चूक : २ आिण ५
६.७ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८. munotes.in

Page 73

िनयाªत िवपणनाची जागितक चौकट - ३
73  Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.


*****


munotes.in

Page 74

74 घटक - ३
७
भारताचे परकìय Óयापार धोरण - १
ÿकरण संरचना
७.० उिĥĶे
७.१ ÿÖतावना
७.२ परकìय Óयापार धोरण ( FTP ( एफ टी पी) ) २०१५-२०
७.३ ठळक मुĥे आिण पåरणाम
७.४ िनयाªत Óयापार सुलभता
७.५ सारांश
७.६ ÖवाÅयाय
७.७ संदभª
७.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 परकìय Óयापार धोरण ( FTP - एफ टी पी) ) २०१५-२० समजून घेणे.
 ठळक मुĥे आिण पåरणामांवर चचाª करणे.
 नवीन FTP ( एफ टी पी) नुसार िनयाªत Óयापार सुिवधा आिण Óयवसाय करÁयाची
सुलभता ÖपĶ करणे.
७.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) "िनयाªत-आयात धोरण" (EXIM - EXport -IMport Policy) हा शÊद िनयाªत आिण
आयात िनयंिýत करणाöया धोरणाशी संबंिधत आहे. दुसöया शÊदांत, हे परदेशात
Óयापार/आंतरराÕůीय िवपणन करÁयासाठीचे धोरण आहे. िनयाªत-आयात धोरणा¸या
ÓयाĮीमÅये िनयाªत ÿोÂसाहनाशी संबंिधत उपøमांचाही समावेश करÁयात आला आहे.
भारत सरकारचे वािणºय मंýालय भारतात धोरण तयार करते आिण जाहीर करते.
सवªसाधारणपणे भारता¸या परकìय Óयापार धोरणाची मु´य उिĥĶे खालीलÿमाणे
आहेत:
१. िनयाªत उÂपादनाचा पाया मजबूत कłन िनयाªतीला चालना देणे. munotes.in

Page 75

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - १
75 २. मोठ्या ÿमाणात िनÓवळ परकìय चलन िनमाªण करÁयासाठी िनयाªतीवर अिधक भर
देणे.
३. आयात-िनयाªत ÿिøया सुलभ आिण सुÓयविÖथत करणे.
४. देशांतगªत उÂपादनामÅये तांिýक ÿगती सुलभ करणे जेणेकłन भारतीय वÖतू
जागितक Öतरावर Öपधाª कł शकतील.
५. आयात ÿितÖथापन आिण आयात कमी करÁयासाठी Öवदेशी उÂपादन ÿोÂसाहन
आिण Âयामुळे चांगÐया उिĥĶांसाठी आिण वापरासाठी परकìय चलन वाचवणे.
७.२ परकìय Óयापार धोरण [FOREIGN TRADE POLICY (FTP (एफ टȣ पी) ) 2015 -2020 ] भारत सरकार¸या वािण ºय आिण उīोग राºयमंýी (Öवतंý ÿभार) ®ीमती िनमªला
सीतारामन यांनी १ एिÿल २०१५ रोजी परकìय Óयापार धोरण ( FTP ( एफ टी पी) )
२०१५-२० चे अनावरण केले. FTP ( एफ टी पी) चे ठळक मुĥे खालीलÿमाणे आहेत:
 FTP ( एफ टी पी) २०१५-२० 'मेक इन इंिडया' कायªøमा¸या अनुषंगाने वÖतू आिण
सेवा िनयाªत, तसेच रोजगार िनिमªती आिण मूÐयवधªनासाठी एक चौकट ÿदान करते.
 या धोरणाचे उिĥĶ भारताला वेगाने िवकिसत होत असलेÐया आंतरराÕůीय Óयापार
संरचनेसह बाहेरील आÓहानांना ÿितसाद देÁयास स±म करणे आिण देशा¸या आिथªक
वाढ आिण िवकासामÅये Óयापाराला महßवपूणª योगदान देणारे बनवणे आहे.
 FTP ( एफ टी पी) २०१५-२० मÅये दोन नवीन योजना सादर केÐया आहेत: '
भारतीय योजनेÿमाणे Óयापारी वÖतूंची िनयाªत योजना (MEIS - Merchandise
Exports from India Scheme)' िविनिदªĶ बाजारपेठांमÅये िनयाªत करÁयासाठी
आिण भारतीय योजनेÿमाणे सेवांची िनयाªत (SEIS - Services Exports from
India Scheme)' अिधसूिचत सेवांची िनयाªत वाढवÁयासाठी.
 MEIS आिण SEIS शुÐक øेिडट िÖøÈस तसेच Âयांचा वापर कłन आयात केलेÐया
वÖतू पूणªपणे हÖतांतरणीय आहेत.
 MEIS सवलत बहाल करÁया¸या उĥेशाने, देशांना तीन गटांमÅये िवभागले गेले आहे,
ºयामÅये MEIS सवलत दर २% ते ५% पय«त आहेत. िनवडलेÐया सेवांना SEIS
अंतगªत ३% आिण ५% दराने सवलत िदली जाईल.
 िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजन¤तगªत (EPCG - Export Promotion Capital
Goods) Öवदेशी उÂपादकांकडून भांडवली वÖतूं¸या खरेदीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी
उपाय योजले गेले आहेत, जसे कì सामाÆय िनयाªत बंधनां¸या 75% पय«त िविशĶ
िनयाªत बंधन कमी करणे.
 संर±ण आिण उ¸च तंý²ानाची िनयाªत वाढवÁयासाठी ÿयÂन केले गेले आहेत. munotes.in

Page 76

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
76  हातमाग उÂपादने, पुÖतके/िनयतकािलक, चामड्याची पादýाणे, खेळणी आिण
सानुकूिलत फॅशन कपडे यांची ई-कॉमसª िनयाªत देखील MEIS साठी (भारतीय चलन
₹ २५,००० पय«त¸या मूÐयांसाठी) पाý असेल.
 Óयावसाियक पाýताधारक उÂपादक िĬप±ीय आिण ÿादेिशक Óयापार करारा¸या
िविवध Öवłपांतगªत ÿाधाÆयाने पाý ठरÁयासाठी Âयां¸या उÂपािदत वÖतू भारतात
मूळ असÐयाचे Öवयं-ÿमािणत करÁयास स±म असतील. ही माÆयताÿाĮ िनयाªत
योजना (Approved Exporter Scheme) उÂपादक िनयाªतदारांना आंतरराÕůीय
बाजारपेठेत जलद ÿवेश िमळिवÁयात मोठ्या ÿमाणात मदत करेल.
 १००% िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOU - Export Oriented Unit)/ इलेकůोिन³स
हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP - Electronic Hardware Technology Park)/
सॉÉटवेअर तंý²ान उīान (STP - Software Technology Park)/ जैव तंý²ान
उīान (BTP - Bio-Technology Park) योजनां¸या अंतगªत, उÂपादन आिण
िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी अनेक पावले उचलली गेली आहेत. यामÅये या
संÖथांना ÿिøयांचा जलद िनपटारा करÁया¸या सुिवधा ÿदान करणे, Âयांना पायाभूत
सुिवधांची देवाणघेवाण करÁयाची परवानगी देणे, वÖतू आिण सेवां¸या आंतर-िवभाग
हÖतांतरणास परवानगी देणे, Âयांना िनयाªत बंदराजवळ गोदामे उभारÁयाची परवानगी
देणे आिण ÿिश±ण उĥेशांसाठी शुÐकमुĉ उपकरणे वापरÁयाची परवानगी देणे
समािवĶ आहे.
 िनयाªत वाढिवÁया¸या उĥेशाने लिàयत हÖत±ेपांसाठी १०८ सूàम, लघु आिण मÅयम
उīोग (MSME) समूह Öथािपत केले गेले आहेत. पåरणामी, 'िनयाªत बंधू योजना'
'िÖकल इंिडया'ची उिĥĶे साÅय करÁयासाठी पुनिवªलेिपत कłन पुनÖथाªिपत करÁयात
आली आहे.
 या नवीन FTP ( एफ टी पी) मधील इतर ÿमुख फोकस ±ेýांमÅये Óयापार सुिवधा
आिण Óयवसाय करÁयाची सुलभता सुधारणे समािवĶ आहे. नवीन FTP ( एफ टी पी)
¸या ÿाथिमक उिĥĶांपैकì एक Ìहणजे २४ X ७ वातावरणात (सतत) कागदिवरिहत
काम करणे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. EXIM (एि³झम) हे --------- Óयापार/आंतरराÕůीय िवपणन करÁयासाठीचे धोरण
आहे.
२. FTP ( एफ टी पी) २०१५-२० 'मेक इन इंिडया' कायªøमा¸या अनुषंगाने वÖतू आिण
----- िनयाªत, तसेच रोजगार िनिमªती आिण मूÐयवधªनासाठी एक चौकट ÿदान करते.
३. िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजन¤तगªत ----- उÂपादकांकडून भांडवली वÖतूं¸या
खरेदीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी उपाय योजले गेले आहेत. munotes.in

Page 77

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - १
77 ४. िनयाªत वाढिवÁया¸या उĥेशाने लिàयत हÖत±ेपांसाठी ----- सूàम, लघु आिण मÅयम
उīोग (MSME) (एम एस एम ई) समूह Öथािपत केले गेले आहेत.
ब) टीपा िलहा:
१. भारता¸या परकìय Óया पार धोरणाची मु´य उिĥĶे.
२. FTP (एफ टी पी) २०१५-२० मÅये सादर केलेÐया दोन नवीन योजना.
३. MEIS (एम ई आय एस) साठी पाý ई-कॉमसª िनयाªत.
४. १००% EOU (ई ओ यू) /EHTP (ई एच टी पी) /STPI (एस टी पी आय) /BTP
(बी टी पी) योजनांना िदलेले ÿोÂसाहन.
७.३ ठळक मुĥे आिण पåरणाम (HIGHLIGHTS AND IMPLICATIONS ) भारत एक महßवपूणª जागितक Óयापार भागीदार बनÁयाची आकां±ा बाळगतो आिण
Âयासाठी मोदी सरकारने आपले पिहले परकìय Óयापार धोरण जाहीर केले आहे. नवीन
पंचवािषªक परकìय Óयापार धोरण, २०१५-२०, पंतÿधान मोदé¸या "मेक इन इंिडया"
आिण " िडिजटल इंिडया" ¸या अनुषंगाने वÖतू आिण सेवांची िनयाªत वाढिवÁयासाठी तसेच
रोजगार िनिमªती आिण देशात मूÐयवधªन वाढिवÁयासाठी एक चौकट Öथािपत करते. नवीन
धोरणाचे लàय उÂपादन आिण सेवा ±ेýांना पािठंबा देÁयावर आहे, ºयामÅये 'Óयवसाय
सुलभता' सुधारÁयावर भर देÁयात आला आहे.
ठळक मुĥे:
१. MEIS (Merchandise Exports from India Scheme - भारतातून Óयापारी
मालाची िनयाªत योजना): Óयापारी माला¸या िनयाªतीसाठी पूवê पाच वेगवेगÑया
योजना होÂया. गोĶी सुलभ करÁयासाठी, सवª पाच योजना MEIS Ìहणून ओळखÐया
जाणाö या एकाच योजनेत िवलीन केÐया गेÐया आहेत. MEIS अंतगªत, अिधसूिचत
बाजारपेठांमÅये अिधसूिचत वÖतूंची िनयाªत करÁयासाठी सवलती ÿाĮ झालेÐया
जहाज खचªमुĉ (FOB - Free On Board) मूÐया¸या ट³केवारी Ìहणून िदली
जातील. या फायīाचा लाभ घेÁयासाठी, सवª िनयाªतदारांनी सवª नौभरण देयकावर
(Shipping Bill) घोिषत केले पािहजे िक, "आÌही भारतातून Óयापारी मालाची िनयाªत
योजना (MEIS) अंतगªत सवलतéचा दावा कł इि¸छतो." munotes.in

Page 78

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
78 २. SEIS (Service Exports from India Scheme - भारतीय योजनेÿमाणे
सेवांची िनयाªत): भारतीय योजनेÿमाणे सेवांची िनयाªत (SEIS - Service Exports
from India Scheme) असे आता भारतीय योजनेÿमाणे पुरवठा (SFIS - Served
From India Scheme ) Ļा योजनेचे नाव बदलले आहे. 'भारतीय सेवा ÿदाते'
ऐवजी, SEIS ' भारतातील सेवा ÿदाते' यांना लागू होईल. अशा ÿकारे, सेवा
ÿदाÂया¸या रचना िकंवा łपरेषा यांची पवाª न करता, SEIS भारतातील अिधसूिचत
सेवां¸या सवª सेवा ÿदाÂयांना सवलती ÿदान करते. SEIS अंतगªत सवलती चा दर
कमावलेÐया िनÓवळ परकìय चलना¸या रकमेĬारे िनधाªåरत केला जाईल.
३. भारतातून िनयाªत योजने अंतगªत जारी केलेÐया िÖøÈसचा वापर सीमा शुÐक,
उÂपादन शुÐक आिण सेवा कर भरÁयासाठी केला जाऊ शकतो.
७.४ िनयाªत Óयापार सुलभता (EXPORT TRADE FACILITATION ) १. ऑनलाइन दÖतऐवज/अजª दाखल करणे आिण २४X७ वातावरणात (सतत)
कागदिवरिहत Óयापार (Online document/applicatio n filing and
paperless trade in a 24x7 environment ):
अ) परकìय Óयापार महासंचनालय (DGFT - Directorate General of Foreign
Trade) िनयाªतदार/आयातदारांना FTP ( एफ टी पी) Ĭारे ऑनलाइन िविवध अजª
दाखल करÁयाची परवानगी देते. सनदी लेखापाल, कंपनी िचटणीस आिण पåरÓयय
लेखापाल यांनी जारी केलेली ÿमाणपýे यासारखी काही कागदपýे केवळ ÿÂय±च
दाखल करणे आवÔयक आहे. सवलती योजनां¸या कागदिवरिहत ÿिøये¸या िदशेने
ÿगती करÁयासाठी , सनदी लेखापाल(Chartered Accountant) / कंपनी िचटणीस
(Company Secretary)/ पåरÓयय लेखापालाĬारे (Cost Accountant) यांनी
िडिजटली Öवा±री केलेले दÖतऐवज अपलोड करÁयासाठी ऑनलाइन ÿिøया तयार
करÁयाचा िनणªय घेÁयात आला. नवीन ÿणालीमÅये, ANF ३B, ANF ३C, आिण
ANF ३D शी संबंिधत जोडपý यांसारखे ऑनलाइन दÖतऐवज अपलोड करणे श³य
होईल, जे सÅया Öवा±रीकारांकडून ÿÂय± Öवा±री कłन सादर केले जातात.
ब) अजा«¸या ÿÂय± ÿती आिण िनिदªĶ दÖतऐवज यापुढे ÿादेिशक ÿािधकरणाकडे (RA)
सादर करणे आवÔयक नाही, ºयामुळे िनयाªतदारांचे कागद, पैसा आिण वेळ वाचेल.
क) सोयीचा उपाय Ìहणून, अिधसूिचत बाजारपेठेसाठी पुरावा Ìहणून िनयाªत माल
उतरिवÁयाचे दÖतऐवज खालील ÿकारे िडिजटली अपलोड केले जाऊ शकतात: (i)
कोणताही िनयाªतदार Âया¸या िडिजटल Öवा±रीखाली माल नŌदपýाची (Bill of
Entry) Öकॅन केलेली ÿत अपलोड कł शकतो. (ii) तीन तारांकìत, चार तारांकìत
अथवा पंच तारांकìत िनयाªत गृह ®ेणीतील Óयावसाियक पाýताधारक कागदपýां¸या
Öकॅन केलेÐया ÿती अपलोड कł शकतात. munotes.in

Page 79

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - १
79 २. ऑनलाइन आंतर-मंýालयीन सÐलामसलत (Inter -ministerial online
consultation ):
मंजूरीसाठी लागणारा वेळ कमी करÁया¸या उĥेशाने टÈÈयाटÈÈयाने भांडवली वÖतूं¸या
(SCOMET - Special Chemicals, Organisms, Materials, Equipment, and
Technologies) िनयाªती¸या मंजुरीसाठी आंतर-मंýालयीन सÐलामसलत, िनयम िनिIJती,
आयात अिधकृतता, िनयाªत अिधकृतता यासाठी ÿÖतािवत आहे. पåरणामी, िनयाªतदारांना
या हेतूंसाठी कागदपýां¸या ÿÂय± ÿती जमा करÁयाची गरज भासणार नाही.
३. कायªपĦती /ÿिøया सरलीकरण, िडिजटलीकरण आिण ई-शासन (Simplifying
procedures/processes, digitization, and e -governance ):
अ) EPCG योजन¤तगªत, EPCG अिधकृतते¸या अंितम पूतªतेसाठी आयात केलेले सुटे,
साधने, उ¸चतािपत आिण उÂÿेरकां¸या वापराची पुĶी करणारे Öवतंý चाटªडª अिभयंता
ÿमाणपý ÿाĮ कłन सादर करÁयाची आवÔयकता काढून टाकÁयात आली आहे.
ब) या±णी, EPCG ÿािधकृत धारकांना Âयां¸या अिधकृततेची पूतªता झाÐयानंतर तीन
वषा«पय«त नŌद ठेवणे आवÔयक आहे. EPCG अिधकृतता धारकांना आता फĉ दोन
वषा«¸या कालावधीसाठी नŌद ठेवणे आवÔयक असेल. ही गरज हळूहळू पूणª करÁयाचे
सरकारचे Åयेय आहे कारण देयके आिण ई-BRC सार´या संबंिधत नŌदी इले³ůॉिनक
Öवłपात उपलÊध होÁयाची श³यता आहे, िजथे ते आवÔयकतेनुसार संúिहत आिण
पुनÿाªĮ केले जाऊ शकतात.
क) िनयाªतदार-आयातदार वणªन: िनयाªतदार-आयातदार वणªनामÅये दÖतऐवज अपलोड
करÁयाची सुिवधा िनमाªण केली आहे. एकदा अपलोड केÐयानंतर, ÿÂयेक अजाªसोबत
कायमÖवłपी नŌदी/कागदपýे [उदा. िनयाªतदार-आयातदार सांकेितक øमांक IEC
(Importer -Exporter Code), उÂपादन परवाना , नŌदणी तथा सदÖयÂव ÿमाणपý
RCMC (Registration -cum-Membership Certificate), पॅन
PAN(Permanent Account Number), इ.]¸या ÿती सादर करÁयाची
आवÔयकता नाही.
ड) िनयाªतदार/आयातदारांशी संवाद: मोबाइल फोन नंबर आिण ई-मेल प°ा यासारखी
काही मािहती अिनवायª ±ेý Ìहणून IEC मािहती कोशामÅये जोडली गेली आहे. एकदा
िनयाªतदारांनी ÿदान केÐयानंतर, ही मािहती Âयां¸याशी अिधक चांगÐया ÿकारे संवाद
साधÁयास मदत करेल. िनयाªतदारांना अिधकृतता जारी करÁयाबĥल िकंवा Âयां¸या
अजा«¸या िÖथतीबĥल एसएमएस िकंवा ईमेलĬारे सूिचत केले जाईल.
इ) CBDT(Central Board for Direct Taxes) आिण MCA (Ministry of
Corporate Affairs) सोबत ऑनलाइन िनरोप /मािहती आदानÿदान: पॅन
मािहती साठी CBDT सोबत आिण CIN आिण DIN मािहती साठी कॉपōरेट कायª
मंýालयासोबत ऑनलाइन िनरोप / मािहती आदानÿदान करÁयाचा िनणªय घेÁयात
आला आहे. या एकýीकरणामुळे IEC धारकांना IEC मािहती संúहामधील मािहती
मÅये नंतर¸या सुधारणा/अपडेट्ससाठी मािहती पुरवÁयाची गरज नाहीशी होईल. munotes.in

Page 80

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
80 फ) परकìय Óयापार महासंचनालय (DGFT) सिमÂयांसह संदेशवहन (जनसंपकª):
DGFT ¸या िविवध सिमÂयांसह जलद आिण कागदिवरिहत संदेशवहन (जनसंपकª)
सुलभ करÁयासाठी, ÿÂयेक मानक सिमती, आयात सिमती आिण िनयाªत
पूवª तपासणी संÖथेला समिपªत ई-मेल प°े ÿदान केले आहेत.
ग) ऑनलाइन परतावा अजª: सीमांत अबकारी कर TED (Terminal Excise Duty)
परतावा अजª ऑनलाइन सादर करÁयासाठी एक नवीन ANF तयार करÁयात आला
आहे.
४. आगामी ई- शासन उपøम (Upcoming e -Government Initiatives ):
DGFT सÅया खालील इलेकůोिनक मािहती आदानÿदान EDI (Electronic Data
Interchange) ÿकÐपांवर काम करत आहे:
१. िनयाªत सवलती िÖøÈस परकìय Óयापार महासंचनालय (DGFT) कडून सीमाशुÐक
कडे पाठवÁयासाठी संदेशाची देवाणघेवाण.
२. माल नŌदपý (Bill of Entry) DGFT ůाÆसिमशन (आयात तपशील) सीमाशुÐक ते
संदेश िविनमय.
३. ऑनलाइन (EODC) ए³Öपोटª ऑिÊलगेशन िडÖचाजª सिटªिफकेट ÿदान करणे.
४. CIN आिण DIN बाबत िनगम Óयवहार मंýालयाशी संवाद.
५. CBDT सह पॅन संदेशाची देवाणघेवाण.
६. डेिबट िकंवा øेिडट काडªने अजª फì भरÁयाची ±मता.
७. IEC अजª सबिमशनसाठी खुले API ÿदान करणे.
८. FTP (एफ टी पी) मोबाइल अनुÿयोग
५. ई-कॉमसª िनयाªत (e-Commerce Exports ):
अ) हातमाग उÂपादने, पुÖतके/िनयतकािलक, चामड्याची पादýाणे, खेळणी आिण ÿित
खेप Ł. २५,००० पय«त जहाज खचªमुĉ (FOB) मूÐय असलेले सानुकूिलत फॅशन
कपडे (ई कॉमसª Èलॅटफॉमª वापłन केलेÐया) FTP ( एफ टी पी) लाभांसाठी पाý
आहेत. नवी िदÐली, मुंबई आिण चेÆनई येथील परकìय पोÖट कायाªलयामधून अशा
वÖतू ÿÂय±पणे (ÖवहÖते) िनयाªत केÐया जाऊ शकतात.
ब) कुåरअर िनयमांतगªत अशा वÖतूं¸या िनयाªतीला महसूल िवभागाने केलेÐया योµय
िनयामक सुधारणां¸या अधीन राहóन चाचणी¸या आधारावर िदÐली , मुंबई आिण चेÆनई
येथील िवमानतळांĬारे ÿÂय±पणे (ÖवहÖते) परवानगी िदली जाईल. महसूल िवभाग
कुåरअर टिमªनÐसवर EDI मोडचा अवलंब जलद करेल.
munotes.in

Page 81

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - १
81 आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. भारतातून िनयाªत / आयात योजने अंतगªत जारी केलेÐया िÖøÈसचा वापर सीमा
शुÐक, उÂपादन शुÐक आिण सेवा कर भरÁयासाठी केला जाऊ शकतो.
२. परकìय Óयापार महासंचनालय (DGFT - Directorate General of Foreign
Trade) िनयाªतदार िकंवा आयातदारांना FTP (एफ टी पी) Ĭारे ऑनलाइन /
ऑफलाईन िविवध अजª दाखल करÁयाची परवानगी देते.
३. अजा«¸या ÿÂय± ÿती आिण िनिदªĶ दÖतऐवज ÿादेिशक ÿािधकरणाकडे (RA) सादर
करणे आवÔयक आहे / नाही.
४. EPCG (ई पी सी जी) अिधकृतता धारकांना आता फĉ एक/ दोन वषा«¸या
कालावधीसाठी नŌद ठेवणे आवÔयक असेल.
५. िनयाªतदारांना अिधकृतता जारी करÁयाबĥल िकंवा Âयां¸या अजा«¸या िÖथतीबĥल
एसएमएस / पý पाठवून सूिचत केले जाईल.
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. MEIS (एम ई आय एस) सवलतीचा लाभ घेÁयासाठी िनयाªतदारांनी काय करायला
हवे?
२. SEIS (एस ई आय एस) योजना कशी आहे?
३. परकìय Óयापार महासंचनालयाने िनयाªतदार/आयातदारांना कोणÂया परवानगया
िदÐया आहेत?
४. ऑनलाइन आंतर-मंýालयीन सेवा कोणÂया आहेत?
५. ई-कॉमसª िनयाªत कोणÂया सुिवधा देते?
७.५ सारांश (SUMMARY )  भारत एक महßवपूणª जागितक Óयापार भागीदार बनÁयाची आकां±ा बाळगतो आिण
Âयासाठी मोदी सरकारने आपले पिहले परकìय Óयापार धोरण जाहीर केले आहे. munotes.in

Page 82

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
82  MEIS अंतगªत, अिधसूिचत बाजारपेठांमÅये अिधसूिचत वÖतूंची िनयाªत करÁयासाठी
बि±से ÿाĮ झालेÐया FOB मूÐया¸या ट³केवारी Ìहणून िदली जातील.
 कुåरअर िविनयमांतगªत अशा वÖतूं¸या िनयाªतीला चाचणी¸या आधारावर िदÐली , मुंबई
आिण चेÆनई येथील िवमानतळांĬारे ÖवहÖते परवानगी िदली जाईल, महसूल िवभागाने
केलेÐया योµय िनयामक सुधारणां¸या अधीन राहóन.
 MEIS ( भारतातील Óयापारी िनयाªत योजना): Óयापारी माला¸या िनयाªतीला पुरÖकृत
करÁयासाठी पूवê पाच वेगवेगÑया योजना होÂया.
७.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. FTP ( एफ टी पी) चा अथª ÖपĶ करा.
२. आगामी ई-शासन उपøम या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा.
३. ई -कॉमसª िनयाªत या शÊदाचे ÖपĶीकरण करा.
४. MEIS ( एम ई आय एस) वर एक टीप िलहा.
५. SEIS ( एस ई आय एस) वर टीप िलहा.
(२) दीघō°रे:
१. परकìय Óयापार धोरण (FTP - एफ टी पी) Óयवसायात कसे कायª करते?
२. परकìय Óयापार धोरण (FTP - एफ टी पी) २०१५-२०२० ÖपĶ करा.
३. FTP ( एफ टी पी) चे ठळक मुĥे आिण पåरणाम.
४. EOU (ई ओ यू) /EHTP (ई एच टी पी) /STPI (एस टी पी आय) /BTP (बी टी पी)
योजना ÖपĶ करा.
५. तुÌहाला कायªपĦती /ÿिøया सरलीकरण, िडिजटलीकरण आिण ई -शासन बĥल काय
मािहती आहे?
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. FTP ( एफ टी पी) हे ……………….. चे संि±Į łप आहे.
(अ) िफल ůाÆसफर ÿोटोकॉल ,
(ब) फॉमªल ůाÆसफर ÿोटोकॉल , munotes.in

Page 83

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - १
83 (क) फॉरेन ůेड पॉिलसी,
(ड) फॅ³टर ůाÆसफर ÿोटोकॉल
२. ……………… भारत सरकार¸या वािणºय आिण उīोग राºयमंÞयांनी परकìय
Óयापार धोरणाचे अनावरण केले.
(अ) हरदीप िसंग पुरी,
(ब) अनुराग िसंग ठाकूर,
(क) सु®ी िनमªला सीतारामन,
(ड) अिĵनी वैÕणव
३. MEIS ( एम ई आय एस) Ìहणजे ………………….
(अ) 'भारतातून Óयापारी मालाची िनयाªत योजना',
(ब) भारतातून Öमरणपý िनयाªत योजना,
(क) भारतातून Óयापारी िनयाªत योजना,
(ड) भारतातून बाजार िनयाªत योजना
४. FTP ( एफ टी पी) २०१५-२० िविनिदªĶ बाजारपेठेत िनिदªĶ वÖतू िनयाªत
करÁयासाठी.............. नवीन योजना सादर करते.
(अ) STPI (एस टी पी आय),
(ब) SEIS (एस ई आय एस),
(क) EPCG (ई पी सी जी),
(ड) MEIS (एम ई आय एस)
५. EODC (ई ओ डी सी) Ìहणजे ………………
(अ) िनयाªत ऑिÊलगेशन िडÖचाजª सिटªिफकेट ऑनलाइन जारी करणे,
(ब) िनयाªत बंधन िनणªय ÿमाणपý ऑनलाइन जारी करणे,
(क) िनयाªत बंधन िवभागाचे ÿमाणपý ऑनलाइन जारी करणे,
(ड) िनयाªत बंधन िडमॅट ÿमाणपý ऑनलाइन जारी करणे
उ°रे: १-क, २-क, ३-अ, ४-ड, ५-अ
munotes.in

Page 84

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
84 क. åरकाÌया जागा भरा:
१. भारत एक महßवपूणª ............. Óयापार भागीदार बनÁयाची आकां±ा बाळगतो.
२. .………. सरकारने आपले पिहले परकìय Óयापार धोरण जाहीर केले आहे.
३. ............... खालील ÿोÂसाहन/सूट दर कमावलेÐया िनÓवळ परकìय चलना¸या
रकमेĬारे िनधाªåरत केले जाईल.
४. ……………….. अजª आिण िनिदªĶ दÖतऐवज यापुढे िवभागीय अिधकाöयाला
(RA) सादर करÁयाची आवÔयकता राहणार नाही.
५. ……………….. उÂपादने, पुÖतके/िनयतकािलक, चामड्याची पादýाणे, खेळणी
आिण ÿित खेप Ł. २५,००० पय«त जहाज खचªमुĉ (FOB – एफ ओ बी) मूÐय
असलेले सानुकूिलत फॅशन कपडे FTP ( एफ टी पी) लाभांसाठी पाý आहेत.
उ°रे:
१- जागितक,
२- मोदी,
३- SEIS (एस ई आय एस),
४- हाडªकॉपीज,
५- हातमाग
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. भारतातील सेवा योजना (SFIS – एस एफ आय एस ) ची जागा िदÐली योजने¸या
सेवा िनयाªतीने घेतली आहे.
२. परकìय Óयापार महासंचनालय (DGFT – डी जी एफ टी) िनयाªतदार/आयातदारांना
FTP ( एफ टी पी) Ĭारे ऑनलाइन िविवध अजª दाखल करÁयाची परवानगी देते.
३. िनयाªतक/आयातदार ÿोफाइलमÅये कागदपýे अपलोड करÁयाची सुिवधा िनमाªण
केलेली नाही.
४. TED (टी ई डी) åरफंड अजª ऑनलाइन सबिमशन करÁयासाठी एक नवीन ANF (ए
एन एफ) तयार करÁयात आला आहे.
५. पॅन EODC (ई ओ डी सी) सह संदेशाची देवाणघेवाण करते.
उ°रे:
बरोबर: २ आिण ४
चूक : १,३ आिण ५ munotes.in

Page 85

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - १
85 ७.७ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.


*****
munotes.in

Page 86

86 ८
भारताचे परकìय Óयापार धोरण - २
ÿकरण संरचना
८.० उिĥĶे
८.१ ÿÖतावना
८.२ परकìय Óयापार महासंचालनालयाची भूिमका
८.३ िनयाªतीची नकाराÂमक यादी
८.४ मानली गेलेली (समजÁयात आलेली) / संभाÓय िनयाªत
८.५ सारांश
८.६ ÖवाÅयाय
८.७ संदभª
८.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 परकìय Óयापार महासंचालनालयाची (DGFT – डी जी एफ टी) भूिमका समजून घेणे.
 िनयाªती¸या नकाराÂमक यादीची चचाª करणे
 संभाÓय िनयाªत समजून घेणे.
८.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) आंतरराÕůीय बाजारपेठेत Öपधाª करÁयाची ±मता वाढवÁयासाठी सरकार भारतीय
िनयाªतदारांना आिथªक मदत पुरवते. भारतीय िनयाªतदारांना वाजवी दरात उ¸च दजाªचा
माल तयार करता आला तर ते िटकून राहó शकतील. देशांतगªत बाजारपेठेतील जवळपास
सवªच वÖतूंवर ÿचंड कर आकारला जातो. आपण माल िनयाªत कŁ शकतो, पण आपले कर
नाही. Âयां¸या िकमती ÖपधाªÂमक ठेवÁयासाठी, िनयाªतदारांना िविवध ÿकारचे ÿोÂसाहन
आिण सवलतéची आवÔयकता असते.
८.२ परकìय Óयापार महासंचालनालयाची भूिमका [ROLE OF DIRECTTORATE GENE RAL OF FOREIGN TRADE
(DGFT) ] या परकìय Óयापार संचालनालयाचे नेतृÂव परकìय Óयापार महासंचालक करतात आिण
िनयाªतीला चालना देÁयासाठी सरकारने वेळोवेळी जाहीर केलेले परकìय Óयापार धोरण
(FTI) पार पाडÁयाची Âयांची जबाबदारी असते. या संÖथे¸या संचालनालयावर इतर munotes.in

Page 87

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - २
87 गोĶéबरोबरच परवाने जारी करणे आिण िनयाªत दाियÂवां¸या देखरेखीशी संबंिधत कामाची
जबाबदारी देखील असते.
संचालनालयाचे मु´यालय नवी िदÐली येथे आहे. यािशवाय, संचालनालयाची ३१ ±ेýीय
मािहती कायाªलये आहेत.
DGFT ¸या जबाबदाöया खालीलÿमाणे आहेत:
१. परकìय Óयापार धो रणाची अंमलबजावणी (Foreign trade policy
implementation ):
भारताचे परकìय Óयापार धोरण पार पाडÁयाची जबाबदारी DGFT कडे असते. देशभरात
असलेÐया ३२ ÿादेिशक कायाªलयां¸या जाल ÿणालीĬारे िविवध योजना आिण मागªदशªक
तßवे सादर कłन FTP ( एफ टी पी) लागू केली जाते.
२. आयातदार-िनयाªतदार सांकेितक øमांक देणे (IEC number assignment ):
DFGT भारतीय िनयाªतदार आिण आयातदारांना आयातकताª-िनयाªतकताª कोड øमांक
िनयुĉ करते. हा नŌदणी øमांक आहे जो भारतीय प±ांना आंतरराÕůीय Óयापार करÁयाची
परवानगी देतो. IEC øमांक DGFT ÿादेिशक कायाªलयांĬारे जारी केला जातो.
३. वÖतूं¸या वाहतुकìचे िनयमन करते (Regulates transit of goods ):
भारत आिण इतर देशांमधील िĬप±ीय करारांनुसार, DGFT भारतातून िकंवा भारताला
लागून असलेÐया देशांमधून माला¸या वाहतुकìस परवानगी िकंवा िनयमन करते.
४. िनयाªत संबंिधत समÖयांचे िनराकरण (Resolving of export related
problems ):
िनयाªतदारां¸या समÖया आिण तøारी DGFT िकंवा Âया¸या ÿादेिशक कायाªलयांĬारे
सोडवÐया जातात. हे सवª Óयापार आिण िनयाªत समÖयांचे िनराकरण करÁयासाठी इतर
िवभागांसह कायª करते. धोरण आिण कायªपĦतéसंबंधी¸या खöया Óयापार आिण उīोगा¸या
तøारéचे Âवåरत िनराकरण करÁयासाठी ÿादेिशक परवाना कायाªलयांमÅये तøार
सिमÂयांची Öथापना करÁयात आली आहे.
५. Óयापार आिण उīोग यां¸याशी सुसंवाद (Interaction with trade and
industry ):
Âया¸या वेबसाइटवर, DGFT ने Óयापार आिण उīोगांशी संवाद साधÁयासाठी गÈपांची
िखडकì (Chat Window) उघडली आहे. ही परकìय Óयापार धोरण आिण
कायªपĦतéबĥल¸या ÿijांना उ°रे देते. ÿÂयेक मिहÆया¸या दुसöया बुधवारी, गÈपांची
िखडकì दुपारी ३ ते ५ या वेळेत उघडी असते.
munotes.in

Page 88

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
88 ६. इतर कायाªलयांशी समÆवय (Co-ordination with other offices ):
DGFT सीमाशुÐक, क¤þीय उÂपादन शुÐक, अंमलबजावणी संचालनालय आिण इतर
संबंिधत आिथªक कायाªलयांशी िमळून-िमसळून काम करते.
७. ÿकाशने (Publications ):
DGFT कडे परकìय Óयापार धोरण आिण कायªपĦती, तसेच िनयाªत-आयात वÖतूं¸या
वगêकरणा¸या ITC (HS) ÿकाशनाची जबाबदारी आहे.
८. Óयापार सुलभ करणारा (Trade facilitator ):
हे परकìय खरेदीदारां¸या गुणव°े¸या तøारी हाताळते. DGFT ¸या Óयापार
सुलभीकरणामुळे आंतरराÕůीय बाजारपेठेत भारतीय िनयाªतीला चालना िमळते.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. भारतीय िनयाªतदारांना उ¸च दरात उ¸च दजाªचा माल तयार करता आला तर ते
िटकून राहó शकतील.
२. भारताचे परकìय Óयापार धोरण पार पाडÁयाची जबाबदारी DGFT (डी जी एफ टी)
कडे असते.
३. IEC (आय ई सी) øमांक DGFT (डी जी एफ टी) मु´य कायाªलयांĬारे जारी केला
जातो.
४. DGFT (डी जी एफ टी) ने Óयापार आिण उīोगांशी संवाद साधÁयासाठी Âया¸या
वेबसाइटवर गÈपांची िखडकì (Chat Window) उघडली आहे.
५. DGFT (डी जी एफ टी) ¸या Óयापार सुलभीकरणामुळे Öवदेशी बाजारपेठेत भारतीय
िनयाªतीला चालना िमळते.
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. सरकार भारतीय िनयाªतदारांना Âयां¸या िकमती ÖपधाªÂमक ठेवÁयासाठी कशा ÿकारे
सहाÍय करते?
२. DGFT (डी जी एफ टी) परकìय Óयापार धोरणाची अंमलबजावणी कशाÿकारे करते?
३. िनयाªत संबंिधत समÖयांचे िनराकरण DGFT (डी जी एफ टी) माफªत कसे केले जाते?
४. Óयापार आिण उīोग यां¸याशी सुसंवाद साधÁयासाठी DGFT (डी जी एफ टी) ने
काय केले आहे?
५. DGFT (डी जी एफ टी) इतर कोणÂया कायाªलयांशी समÆवय राखून काम करते? munotes.in

Page 89

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - २
89
८.३ िनयाªतीची नकाराÂमक यादी (NEGATIVE LIST OF EXPORTS) िनयाªती¸या नकाराÂमक सूचीमÅये िनयाªत वÖतूंचा समावेश होतो ºया एकतर ÿितबंिधत
आहेत िकंवा मुĉपणे िनयाªत केÐया जाऊ शकत नाहीत. िनयाªती¸या नकाराÂमक यादीतील
हे घटक आहेत.
१. िनयाªत ÿितबंिधत वÖतू
२. िनयाªत मयाªिदत वÖतू
३. ÿणालीत संÖथेĬारे िनयाªत वÖतू
१. िनयाªत ÿितबंिधत वÖतू (Prohibited Items ):
ÿितबंिधत वÖतूंची िनयाªत करणे बेकायदेशीर आहे. १ जानेवारी १९९६ पय«त, िनिषĦ
वÖतूं¸या सवाªत अलीकडील यादीमÅये दहा वÖतूंचा समावेश होता. आपण Âयांचे पालन
करत आहोत.
(१) वÆय ÿाÁयांचे सवª ÿकार
(२) परकìय प±ी
(३) सवª ÿकार¸या वनÖपती
(४) मानवी िनवड
(५) कोणÂयाही ÿकार¸या ÿाÁयांची चरबी
(६) कोणÂयाही ÿकाराने काढलेले ÿाÁयांचे मेद
(७) कोणÂयाही ÿकारचे ÿाÁयाचे तेल
(८) रसायने
(९) चंदना¸या लाकडा¸या वÖतू
(१०) लाल चंदन िकंवा इतर कोणÂयाही Öवłपातील लाकूड
munotes.in

Page 90

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
90 २. िनयाªत मयाªिदत वÖतू (Restricted Products ):
िनयाªत मयाªिदत वÖतू केवळ DGFT कडून िवशेष परवाÆयाने िनयाªत केÐया जाऊ
शकतात. सÅया ३१ वÖतू आहेत. िनयाªत मयाªिदत वÖतूंची काही उदाहरणे खालीलÿमाणे
आहेत.
(१) ३इंच पे±ा कमी आकारा¸या समुþी काकड्या
(२) गाई - गुरे
(३) उंट
(४) रासायिनक खते आिण सूàम पोषक खते
(५) पिवý कुराणचे उतारे िकंवा Ĵोकां¸या छापांसह वľ/ कापडी वÖतू
(६) तेल काढÐया नंतरचे भुईमूगाचे प¤ड
(७) ३०० úॅमपे±ा कमी वजनाचे ताजे आिण गोठलेले चंदेरी पापलेट
(८) कोकł फर (अंगावरील लाव) Âवचा वगळून इतर पाळीव ÿाÁयांचे फर
(९) गहó आिण तांदूळ यां¸या लŌÊयांसकट चारा
(१०) धोरणामÅये नमूद केÐयाÿमाणे कमवÁयाजोगी कातडी आिण Âवचा
३. ÿणालीत संÖथेĬारे िनयाªत वÖतू (Restricted Goods Canalised Items ):
या सूचीमÅये अशा वÖतूंचा समावेश आहे ºयांची केवळ िनयुĉ ÿणालीत संÖथेĬारे िनयाªत
केली जाऊ शकते. सÅया पाच वÖतूंचा अंतभाªव करÁयात आलं आहे. ते खाली सूचीबĦ
आहेत. वÖतू ÿणालीत संÖथा अ) पेůोिलयम उÂपादने इंिडयन ऑइल कॉपōरेशन िल. (Indian oil corporation ltd.) ब) कांदोळ गŌद / िडंक भारतीय जनजातीय सहकारी िवपणन िवकास पåरसंघ [The Indian tribal co-operative marketing federation ltd (TRIFED)] क) िनÕफळ आिण टाकाऊ अĂक खिनज आिण धातू िवपणन महामंडळ (MMTC) आिण MITCO ड) खिनजे आिण घन कचरा IREL (Indian Rare Earths Ltd.), Kerala Minerals & Metals Ltd. आिण MOIL इ) रामतीळ / काळे िबयाणे / कलŌजी NAFED,TRIFED आिण इतर २ munotes.in

Page 91

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - २
91 ८.४ मानली गेलेली (समजÁयात आलेली)/ संभाÓय िनयाªत (DEEMED EXPORTS) ÿÂय± िनयाªत ही संभाÓय िनयाªत मानली जात नाही. Ļाचा अथª भारत सरकारने ÖपĶ
केÐयानुसार वÖतूंचा देशांतगªत Óयवहार. दुसö या शÊदांत, पुरवठा केलेला माल देशाबाहेर
जात नाही आिण अशा वÖतूंची देयके वÖतू ÿाĮकÂयाªĬारे भारतात केली जातात. EXIM
धोरणांतगªत, काही सुिवधा आिण फायīांसाठी संभाÓय िनयाªत ही िनयाªत मानली जाते.
संभाÓय िनयाªत हे असे Óयवहार आहेत ºयामÅये पुरवठा केलेला माल देशाबाहेर जात नाही
आिण अशा वÖतूंची देयके वÖतू ÿाĮकÂयाªĬारे भारतीय Łपयात केली जातात. मागणी
िनयाªत ही ÿÂय± िनयाªतीसारखी नसते.
अ) करमुĉ परवाÆया¸या बदÐयात कर सवलत योजनेअंतगªत वÖतूंचा पुरवठा.
ब) िनयाªत ÿिøया ±ेý (EPZ), इलेकůोिन³स हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP),
सॉÉटवेअर तंý²ान उīान (STP) िकंवा १००% िनयाªतीिभमुख संÖथा(EOU) मÅये
असलेÐया युिनट्सना वÖतूंचा पुरवठा.
क) EPCG योजनेअंतगªत परवानाधारकांसाठी भांडवली वÖतूंची तरतूद.
ड) िव° मंýालयाने वीज, तेल आिण वायू ±ेýांना पुरवÐया जाणाöया वÖतूंवर शुÐक मंजूर
केले आहे.
इ) िव° मंýालयाने मंजूर केलेÐया कोणÂयाही ÿकÐपाला वÖतूंचा पुरवठा जो शूÆय सीमा
शुÐकात अशा वÖतूं¸या आयातीला परवानगी देतो.
फ) जर पुरवठा आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमक बोली ÿिøयेĬारे केला गेला असेल तर खत
संयंýांना पुरिवलेÐया सुट्या वÖतूंचा आिण सुट्या भागांचा पुरवठा.
ग) आिथªक Óयवहार िवभाग, िव° मंýालय, आंतरराÕůीय ÖपधाªÂमक बोलीĬारे घोिषत
केÐयानुसार, बहòप±ीय िकंवा िĬप±ीय एजÆसी िकंवा िनधीĬारे अथªसहािÍयत
ÿकÐपांना वÖतूंचा पुरवठा.
८.४.१ संभाÓय िनयाªतदारांना लाभ (BENEFITS TO DEEMED EXPORTERS ):
 पुरवठादार जहाज खचªमुĉ (FOB) मूÐया¸या ६% दराने िवशेष आयात परवाÆयाचा
दावा कł शकतो.
 पुरवठादार कर परताÓयासाठी पाý आहे.
 पुरवठादार "अंितम" उÂपादनां¸या उÂपादनात वापरÐया जाणाö या क¸¸या मालावर
भरलेÐया परतावा िकंवा उÂपादन शुÐकाचा ह³कदार आहे.
 पुरवठादार िवशेष आयात परवाना / आगाऊ मÅयवतê परवाÆयासाठी अजª कł
शकतो. munotes.in

Page 92

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
92  पुरवठादारास िनिदªĶ उÂपादन सामúी शुÐक मुĉ आयात करÁयाची परवानगी आहे.
संभाÓय िनयाªत फायīांचा दावा करÁयासाठी , पुरवठादाराने बॅंकांĬारे ÿाĮ झालेÐया
िनयाªत उÂपÆनाचा कागदोपýी पुरावा ÿदान करणे आवÔयक आहे.
 संभाÓय िनयाªतीचा फायदा भांडवली वÖतूंसाठी आिण नवÓया योजने¸या कालावधीत
पूणª झालेÐया खत संयंýांना पुरिवलेÐया सुट्या वÖतूंसाठी देखील उपलÊध आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. िनयाªती¸या नकाराÂमक सूचीमÅये िनयाªत वÖतूंचा समावेश होतो ºया एकतर ---------
आहेत.
२. ÿितबंिधत वÖतूंची िनयाªत करणे --------- आहे.
३. िनयाªत मयाªिदत वÖतू केवळ ------- कडून िवशेष परवाÆयाने िनयाªत केÐया जाऊ
शकतात.
४. संभाÓय िनयाªत हे असे Óयवहार आहेत ºयामÅये ------- केलेला माल देशाबाहेर जात
नाही.
५. पुरवठादार ----- परताÓयासाठी पाý आहे.
ब) योµय जोड्या जुळवा: अ ब १. िनयाªत ÿितबंिधत वÖतू अ गहó आिण तांदूळ यां¸या लŌÊयांसकट चारा २. संभाÓय िनयाªत ब NAFED (एन ए एफ ई डी), TRIFED (टी आर आय एफ ई डी) आिण इतर २ ३. िनयाªत मयाªिदत वÖतू क EPCG (ई पी सी जी) योजनेअंतगªत परवानाधारकांसाठी भांडवली वÖतूंची तरतूद ४. रामतीळ / काळे िबयाणे / कलŌजी ड चंदना¸या लाकडा¸या वÖतू ५. ÿणालीत संÖथेĬारे िनयाªत वÖतू इ िनÕफळ आिण टाकाऊ अĂक munotes.in

Page 93

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - २
93 ८.५ सारांश (SUMMARY )  भारताचे परकìय Óयापार धोरण पार पाडÁयाची जबाबदारी DGFT कडे असते.
 DFGT भारतीय िनयाªतदार आिण आयातदारांना आयातक-िनयाªतकताª कोड øमांक
िनयुĉ करते.
 िनयाªतदारां¸या समÖया आिण तøारी DGFT िकंवा Âया¸या ÿादेिशक कायाªलयांĬारे
सोडवÐया जातात.
 िनयाªती¸या नकाराÂमक सूचीमÅये िनयाªत वÖतूंचा समावेश होतो ºया एकतर ÿितबंिधत
आहेत िकंवा मुĉपणे िनयाªत केÐया जाऊ शकत नाहीत.
८.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. DGFT (डी जी एफ टी) ÖपĶ करा.
२. िनयाªत मयाªिदत वÖतूंची काही उदाहरणे īा.
३. ÿितबंिधत वÖतूंची उदाहरणे िलहा.
४. संभाÓय िनयाªत थोड³यात ÖपĶ करा.
५. ÿणालीत संÖथेĬारे िनयाªत वÖतू ÖपĶ करा.
(२) दीघō°रे:
१. DGFT (डी जी एफ टी) ¸या जबाबदाöया काय आहेत?
२. िनयाªतीची नकाराÂमक यादी ÖपĶ करा.
३. संभाÓय िनयाªतदारांना कोणते फायदे आहेत?
४. संभाÓय िनयाªत थोड³यात िलहा .
५. िनयाªती¸या नकाराÂमक आिण सकाराÂमक बाजूंमधील फरक ÖपĶ करा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. भारता¸या परकìय Óयापार धोरणाची अंमलबजावणी करÁयासाठी ………………
(अ) DGTF (डी जी टी एफ), (ब) DHFT (डी एच एफ टी),
(क) DEFT (डी ई एफ टी), (ड) DGFT (डी जी एफ टी) munotes.in

Page 94

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
94 २. DGFT (डी जी एफ टी) ने Óयापार आिण ………….यां¸याशी संवाद साधÁयासाठी
गÈपांची िखडकì (Chat Window) उघडली आहे.
(अ) उīोग, (ब) सरकार,
(क) िवīाथê, (ड) Óयवसाय
३. ………………. िनयाªत ही िनयाªत मानली जात नाही.
(अ) पारंपाåरक, (ब) ÿÂय±,
(क) ऑनलाइन, (ड) परकìय
४. ……… योजनेअंतगªत परवानाधारकांना भांडवली वÖतूंची तरतूद केलेली आहे.
(अ) EXIM (एि³झम), (ब) EPCG (ई पी सी जी),
(क) IEC (आय ई सी), (ड) DGFT (डी जी एफ टी)
५. FTP ( एफ टी पी) ……… ÿादेिशक कायाªलयां¸या जालक ÿणालीĬारे िविवध
योजना आिण मागªदशªक तßवे सादर कłन चालते.
(अ) ३२, (ब) ३०,
(क) ३३, (ड) ३१
उ°रे: १-ड, २-अ, ३-ब, ४-ब, ५-अ
क. åरकाÌया जागा भ रा:
१. जानेवारी……………पय«त िनिषĦ वÖतूं¸या सवाªत अलीकडील यादीमÅये दहा
वÖतूंचा समावेश होता.
२. ………. सूचीमÅये अशा वÖतूंचा समावेश आहे ºयांची केवळ िनयुĉ ÿणालीत
संÖथेĬारे िनयाªत केली जाऊ शकते.
३. ……………… धोरणा अंतगªत, संभाÓय िनयाªत ही िनयाªत मानली जातात.
४. पुरवठादार जहाज खचªमुĉ (FOB – एफ ओ बी) मूÐया¸या ……… दराने िवशेष
आयात परवाÆयाचा दावा कł शकतो.
५. ………………. कर सवलतीसाठी पाý आहे.
उ°रे:
१- १, १९९६, munotes.in

Page 95

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - २
95 २- ÿणालीत,
३- EXIM (एि³झम),
४- ६%,
५- पुरवठादार
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. मागणी िनयाªत ही ÿÂय± िनयाªतीसारखीच असते.
२. शुÐक सवलत योजनेअंतगªत शुÐकमुĉ परवाÆया¸या बदÐयात वÖतूंचा पुरवठा केला
जातो.
३. पुरवठादार कर सवलतीसाठी पाý आहे
४. संचालनालयाचे मु´यालय जुनी िदÐली येथे आहे.
५. IEC (आय ई सी) øमांक DGFT (डी जी एफ टी) ÿादेिशक कायाªलयांĬारे जारी
केला जातो.
उ°रे:
बरोबर: २,३ आिण ५
चूक : १ आिण ४
८.७ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २. munotes.in

Page 96

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
96  इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.

*****

munotes.in

Page 97

97 ९
भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
ÿकरण संरचना
९.० उिĥĶे
९.१ ÿÖतावना
९.२ पाýताधारक आिण उÂकृĶ शहरांना िमळणारे लाभ
९.३ इलेकůोिन³स हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP), जैव तंý²ान उīान (BTP) आिण
सॉÉटवेअर तंý²ान उīान (STP) साठी समान फायदे
९.४ एकािÂमक औīोिगक ±ेý (IIAs), िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ), िनयाªतीिभमुख संÖथा
(EOU ), कृषी िनयाªत ±ेý (AEZ) Ĭारे उपभोगले जाणारे फायदे
९.५ सारांश
९.६ ÖवाÅयाय
९.७ संदभª
९.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 Óयावसाियक पाýताधारक आिण उÂकृĶ शहरांना होणारे फायदे समजून घेणे
 EHTP (ई एच टी पी) , BTP (बी टी पी) आिण STP (एस टी पी) साठी समान
फायदे ÖपĶ करणे
 एकािÂमक औīोिगक ±ेý (IIAs – आय आय ए), SEZ (एस ई झेड), EOU (ई ओ
यू), AEZ (ए ई झेड) Ĭारे उपभोगलेÐया फायīांचे िवĴेषण करणे
९.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOU - Export Oriented Unit) योजना / इलेकůोिन³स
हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP - Electronic Hardware Tech nology Park)
योजना / सॉÉटवेअर तंý²ान उīान (STP - Software Technology Park ) योजना
िकंवा जैव तंý²ान उīान (BTP - Bio-Technology Park) योजना या योजनांतगªत
(Öथािनक कर ±ेýामधील (DTA - Domestic Tariff Area) अनु²ेय िवøì वगळता)
Âयां¸या वÖतू आिण सेवांचे संपूणª उÂपादन िनयाªत करÁयासाठी वचनबĦ असलेÐया
१००% िनयाªतीिभमुख संÖथा वÖतूंचे उÂपादन, दुŁÖती, पुनिनªिमªती, पूवªÿायकरण,
पुनरªचना आिण सेवा देणे अशा गोĶéसाठी उभारÐया जाऊ शकतात. तथािप , Óयापारी
युिनट्स या योजनांमÅये समािवĶ नाहीत. munotes.in

Page 98

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
98 ITC (HS) (भारतीय टॅरीफ कोड - Indian Tariff Code ; सुसंवाद ÿणाली –
Harmonised System) Ĭारे ÿितबंिधत वÖतू वगळता, एखादी
EOU/EHTP/STP/BTP संÖथा सवª ÿकार¸या वÖतू आिण सेवा िनयाªत कł शकते.
िवशेष रसायने, जीव, सािहÂय, उपकरणे आिण तंý²ान (SCOMET - Special
Chemicals, Organisms, Materials, Equipment, and Technologies) ची
िनयाªत ITC (HS) अटé¸या पूतªते¸या अधीन रोहóन होते.
जर Âया ITC (HS) ÿमाणे ÿितबंिधत आयात वÖतू नसतील तर,
EOU/EHTP/STP/BTP संÖथे¸या ÿिøयांसाठी आवÔयक असलेÐया भांडवली
वÖतूंसह सवª ÿकार¸या वÖतू, DTA िकंवा भारतात आयोिजत केलेÐया
DTA/ आंतरराÕůीय ÿदशªनात बंधपिýत गोदामांमधून आयात आिण/िकंवा शुÐकमुĉ खरेदी
केÐया जाऊ शकतात. इतर कोणÂयाही कायīानुसार आयातीसाठी आवÔयक असलेली
कोणतीही परवानगी या साठी लागू होईल. अशा संÖथाना भांडवली वÖतूंसह इतर वÖतू
मोफत िकंवा प±काराकडून कजª/भाडेपĘीवर आयात करÁयाची परवानगी िदली पािहजे.
भांडवली वÖतू Öव-ÿमाणन आधारावर आयात केÐया जातील.
९.२ पाýताधारक आिण उÂकृĶ शहरांना िमळणारे लाभ (BENEFITS TO STATUS HOLDERS AND TOW NS OF
EXCELLENCE ) सरकारने िनयाªत गृह (EH)/ Óयापारी गृह (TH)/ पाýताधारक Óयापारी गृह (STH)/
तारांिकत Óयापारी गृह (SSTH) साठी खालील फायदे उपलÊध कłन िदले आहेत.
१. िवशेष परवानµया (Special Permits):
EXIM धोरण २००२-०७ नुसार, पाýताधारक Öव-घोषणा आधारावर आयात आिण
िनयाªत दोÆहीसाठी परवाना/ÿमाणपý/परवानगी आिण सीमाशुÐक मंजुरीसाठी पाý आहेत.
२. परकìय चलन िनयमांमÅये िशिथलता (Relaxation of Foreign Exchange
Norms):
या Óयावसाियक पाýताधारकांना कमावलेÐया परकìय चलनापैकì १००% ए³सच¤ज कमाई
करणाöया¸या परकìय चलन खाÂयात ठेवÁयाची परवानगी आहे. åरझÓहª बँकेची पूवªपरवानगी
न घेता ते परकìय कायाªलये उघडू शकतात िकंवा परकìय ÿितिनधéची िनयुĉì कł
शकतात, जोपय«त अशा कायाªलयांचा िकंवा ÿितिनधéचा खचª Âयां¸या परकìय चलन
खाÂयातून िदला जातो.
३. करमुĉ ह³क (Duty Free Entitlement):
Óयावसाियक पाýताधारक जर खालील िनकष पूणª करत असतील तर ते शुÐक मुĉ
ÿवेशासाठी पाý आहेत.
अ) िनयाªती¸या जहाज खचªमुĉ (FOB) मूÐयामÅये वाढीव वाढ २५% पे±ा जाÖत
असÐयास ती िनयाªतीतील वाढीव वाढी¸या १०% असेल. munotes.in

Page 99

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
99 फ) तथािप, िकमान िनयाªत उलाढाल Ł. २५ कोटéची असणे गरजेचे आहे. हा शुÐक मुĉ
भ°ा भांडवली वÖतू, कायाªलयीन उपकरणे आिण इतर वÖतू आयात करÁयासाठी
वापरला जाऊ शकतो.
४. बाजार िवकास सहाÍय [Market Development Assistance (MDA)]:
पाýता धारक Âयांना िनयाªत बाजार िवकिसत करÁयात मदत करÁयासाठी MDA
योजनेअंतगªत आिथªक सहाÍयासाठी अजª कł शकतात. वैयिĉक ÿकरणावर अवलंबून, ही
मदत वाÖतिवक खचाª¸या २५% ते ६०% पय«त असू शकते.
५. संकलन कालावधीत िव®ांती (Relaxation in Collection Period):
खरेदीदारांकडून िनयाªतीचे पैसे वसूल करÁयासाठी RBI चा मानक कालावधी १८०
िदवसांचा आहे. तथािप, पाýता धारकांसाठी, तो १८० वłन ३६० िदवसांपय«त वाढवला
आहे.
६. अिनवायª वाटाघाटीतून सूट (Exemption of Compulsory Negotiations):
Óयावसाियक पाýताधारकांना बँकांशी दÖतऐवज वाटाघाटी करÁया¸या आवÔयकतेपासून
सूट आहे. दुसöया शÊदांत, ते थेट úाहकांना कागदपýे पाठवू शकतात. तथािप, भरणा माý
फĉ बँकांमाफªतच िमळत राहील.
७. िनकषांचे ÿाधाÆय िनिIJत करणे (Priority Fixation of Norms):
ÿाधाÆया¸या आधारे अदान ÿदान मानदंड िनिIJत केÐयाचा पाýता धारकांना फायदा होतो.
८. Óयापार ÿितिनधी मंडळे (Trade Delegations):
परकìय देशांना भेट देÁयासाठी Óयापारी िशĶमंडळा¸या सदÖयांची िनवड करताना,
सरकार पाýताधारकां¸या ÿितिनधéना ÿाधाÆय देते.
९. िनणªय ÿिøयेत सहभाग (Participation in decision -making ):
परकìय Óयापार धोरणे िवकिसत करताना सरकार या संघटनांचे िवचार िवचारात घेते.
तारांिकत Óयापारी गृहांना (SSTHs), िवशेषतः, ÿधान (मु´य) सरकारी सÐलागार
संÖथांमÅये सदÖयÂव देऊ केले जाते.
१०. ÿिश±णाचा फायदा (Benefit of Training):
भारतात आिण परदेशात आयोिजत ÿिश±ण कायªøमांसाठी सहभागé¸या िनवडीमÅये
पाýताधारकांना ÿाधाÆय िदले जाते. भारत सरकार अशा सहभागाचे ÿायोजकÂव करते
आहे.
munotes.in

Page 100

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
100 ११. सुवणª दजाª ÿमाणपý (Golden Status Certificate):
ºया िनयाªतदारांनी तीन िकंवा Âयाहóन अिधक कालावधीसाठी EH/TH /STH/SSTH
पाýता धारण केली आहे आिण ते िनयाªत करत आहेत, ते सुवणª दजाª ÿमाणपýासाठी पाý
आहेत, जे या संदभाªत वेळोवेळी जारी केलेÐया मागªदशªक तßवांनुसार, Âयां¸या नंतर¸या
कामिगरीकडे दुलª± कłन Âयांना पाýता ÿमाणपýा¸या फायīांसाठी पाý ठरवते.
१२. िनयाªत पूवª तपासणीतून सूट (Exemption from Pre -shipment
inspection):
अशा पाýता धारकांना िनयाªत पूवª तपासणीसाठी १९६३ ¸या िनयाªत कायīातून सूट
देÁयात आली आहे.
१३. कायदेशीर वचन (Legal Undertakings):
Óयावसाियक पाýताधारकांना EXIM धोरणामÅये नमूद केलेÐया िविवध योजनांतगªत
Âयां¸या आयात मालासाठी सीमाशुÐक मंजुरी¸या वेळी बँक हमीऐवजी कायदेशीर वचन
सादर करÁयाची परवानगी आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. EOU (ई ओ यु) /EHTP (ई एच टी पी) / STP (एस टी पी) / BTP (बी टी पी) या
योजनांमÅये Óयापारी युिनट्स समािवĶ नाहीत.
२. खरेदीदारांकडून िनयाªतीचे पैसे वसूल करÁयासाठी RBI (आर बी आय) चा मानक
कालावधी २५० िदवसांचा आहे.
३. Óयावसाियक पाýताधारकांना बँकांशी दÖतऐवज वाटाघाटी करÁया¸या
आवÔयकतेपासून सूट आहे.
ब) टीपा िलहा:
१. करमुĉ ह³क
२. Óयापार ÿितिनधी मंडळे
३. सुवणª दजाª ÿमाणपý
क) योµय जोड्या जुळवा: अ ब १. परकìय चलन िनयमांमÅये िशिथलता अ १९६३ ¸या िनयाªत कायīातून २. बाजार िवकास सहाÍय ब åरझÓहª बँकेची पूवªपरवानगी न घेता ते परकìय कायाªलये उघडू शकतात munotes.in

Page 101

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
101 ३. िनयाªत पूवª तपासणीतून सूट क Óयावसाियक पाýताधारकांना EXIM (एि³झम) धोरणामÅये नमूद केलेÐया िविवध योजनांतगªत Âयां¸या आयात मालासाठी सीमाशुÐक मंजुरी¸या वेळी बँक हमीऐवजी ४. कायदेशीर वचन ड MDA (एम डी ए) योजनेअंतगªत आिथªक सहाÍय
९.३ इलेकůोिन³स हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP), जैव तंý²ान उīान (BTP) आिण सॉÉटवेअर तंý²ान उīान (STP) साठी समान
फायदे (COMMON BENEFITS FOR EHTP, BTP AND STP ) सॉÉटवेअर, मािहती भरणा आिण łपांतरण, मािहती ÿिøया, मािहती िवĴेषण आिण
िनयंýण, मािहती ÓयवÖथापन िकंवा िनयाªतीसाठी कॉल स¤टर सेवा िवकिसत करÁया¸या
उĥेशाने STP योजनेअंतगªत सॉÉटवेअर िवकास िवभागाची Öथापना केली जाऊ शकते.
इलेकůोिन³स हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP) योजन¤तगªत, िनयाªतीसाठी एकािÂमक
इले³ůॉिनक हाडªवेअर आिण सॉÉटवेअरचे उÂपादन आिण िवकास करÁया¸या उĥेशाने
एखादा िवभाग Öथािपत केला जाऊ शकतो. STP, EHTP आिण BTP योजनांसाठी
धोरणाÂमक तरतुदी मु´यÂवे सामाÆय EOU योजनेसार´याच आहेत. अशा ÿकारे, वÖतूंची
आयात±मता, Öथािनक कर ±ेýामधील (DTA) िवøì, नमुना मंजुरी, उप-करार, आंतर-
िवभाग हÖतांतरण, दुŁÖती, पूवªÿायकरण आिण पुनरªचना, अÿयुĉ सामúीची िवøì
इÂयादéबाबत परकìय Óयापार धोरणातील तरतुदी Ļा STP/EHTP/BTP युिनट्स तसेच
सामाÆय EOU साठी कमी-अिधक ÿमाणात समान आहेत.
तथािप, सॉÉटवेअर/हाडªवेअर िवकास ±ेýा¸या अनÆय आवÔयकतांमुळे, STP/
इलेकůोिन³स हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP) युिनट्ससाठी काही िविशĶ तरतुदी
परकìय Óयापार धोरणात तसेच योजनेचे संचालन करणाö या सीमाशुÐक अिधसूचनांमÅये
करÁयात आÐया आहेत.
९.३.१ - कायª (Function):
अ) EHTP/STP/EOU िवभाग सवª वÖतू आिण सेवा िनयाªत कł शकतात जर Âयांनी
िनयाªत आयात धोरणात नमूद केलेÐया अटी पूणª केÐया असतील. munotes.in

Page 102

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
102 ब) एखादा EHTIP/STP/EOU िवभाग EXIM धोरणांतगªत माÆयताÿाĮ Óयापारी
िनयाªतदार/ पाýता धारकाĬारे उÂपािदत वÖतू िकंवा िवकिसत केलेÐया सॉÉटवेअरची
िनयाªत कł शकते.
क) ही युिनट्स Âयां¸या ÿिøयांना लागू असलेÐया EXIM धोरणामÅये नमूद केÐयानुसार
भांडवली वÖतूंसह सवª ÿकार¸या वÖतू शुÐकमुĉ आयात कł शकतात. भांडवली
वÖतूंसह मंजूर ÿिøयांसाठी आवÔयक असलेÐया वÖतू, úाहकांकडून िवनामूÐय िकंवा
कजाªवर आयात केÐया जाऊ शकतात.
ड) वापरासाठी क¤þीय सुिवधा Öथापन करÁयासाठी ही युिनट्स DTA कडून शुÐकमुĉ
वÖतू िमळवू शकतात. DTA मधील युिनट्स सॉÉटवेअर िनयाªत करÁयासाठी
सॉÉटवेअर िवकासासाठी क¤þीय सुिवधा देखील वापł शकतात.
इ) दुÍयम/जुÆया भांडवली वÖतूं¸या शुÐकमुĉ आयातीलाही परवानगी आहे.
९.४ एकािÂमक औīोिगक ±ेý (IIAs), िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ), िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOU ), कृषी िनयाªत ±ेý (AEZ) Ĭारे उपभोगले
जाणारे फायदे (BENEFITS ENJOYED BY (IIAs), (SEZ),
EOU, AEZ) पूवª वािणºय आिण उīोग मंýी मुरासोली मारन, यांनी EXIM धोरण १९९७-२००२ मÅये
ितसरी सुधारणा सादर करताना िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ) ची संकÐपना मांडली. EPZ
आिण FTZ Óयितåरĉ, SEZ भारतात कायªरत आहेत. सरकारने ३१ माचª २००० रोजी
जाहीर केलेÐया EXIM धोरणात िनयाªतीला चालना देÁयासाठी देशात िवशेष आिथªक ±ेý
(SEZ) Öथापन करÁयाची योजना जाहीर केली. SEZs िनयाªतीसाठी आंतरराÕůीय
ÖपधाªÂमक आिण ýास-मुĉ वातावरण ÿदान कłन देशा¸या िनयाªतीला चालना देतील
अशी अपे±ा आहे.
SEZs ची संकÐपना चीनकडून उधार घेÁयात आली होती, िजथे असे ±ेý कायª±मतेने
कायª करतात आिण एकूण िनयाªतीमÅये जवळपास ४०% योगदान देतात. िनयाªतीला
चालना देÁयासाठी देशभर SEZ Öथापन करÁयाचे सरकारचे धोरण आहे. Âयां¸याकडून
जागितक Öतरावर िनयाªतीसाठी िकफायतशीर आिण ýासमुĉ वातावरण ÿदान करणे
अपेि±त आहे.
SEZ योजनेमुळे देशा¸या िनयाªतीला आणखी चालना िमळÁयाची अपे±ा आहे. राºय
सरकारांनी आपापÐया राºयांमÅये िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ) Öथापन कłन िनयाªत
ÿोÂसाहनासाठी योगदान देणे अपेि±त आहे. SEZ सावªजिनक, खाजगी िकंवा संयुĉ
±ेýांमÅये तसेच राºय सरकारांĬारे Öथािपत केले जाऊ शकतात.
अशा SEZ ला सोयीÖकर पायाभूत सुिवधा आिण िविवध ÿोÂसाहने ÿदान करणे हे
सरकारचे धोरण आहे जेणेकłन ते िनयाªत वाढीचे ÿमुख इंिजन बनतील.
munotes.in

Page 103

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
103 ९.४.१ िवशेष आिथªक ±ेýाची वैिशĶ्ये - (Features of SEZ):
िवशेष आिथªक ±ेýांची काही वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे आहेत.
१. देशांतगªत िवøì/खरेदी (Domestic sales/purchases):
DTA ( Öथािनक कर/जकात ±ेý) मधून िवशेष आिथªक (SEZ) ±ेýात ÿवेश करणाö या
वÖतूंना िनयाªत मानले जाते, तर SEZ ±ेýातून DTA मÅये ÿवेश करणाö या वÖतूंना आयात
मानले जाते.
२. मालाची िनयाªत आिण आयात (Export and import of goods):
SEZ युिनट्स वÖतू आिण सेवा जसे कì कृषी उÂपादने, अंशतः ÿिøया केलेले दािगने,
उपजोडणी आिण घटक िनयाªत कł शकतात. ते उÂपादन ÿिøयेतून िनमाªण झालेली
उपउÂपादने, टाकाऊ आिण भंगार कचरा देखील िनयाªत कł शकतात.
भांडवली वÖतूंसह सवª ÿकार¸या वÖतू, वापरलेÐया िकंवा नवीन, SEZ युिनट्समÅये
शुÐकमुĉ आयात केÐया जातात. SEZ युिनट्स úाहकांकडून मोफत िकंवा कजाªवर वÖतू
आयात कł शकतात.
३. िनÓवळ परकìय चलन कमाई [Net foreign exchange earnings (NFE)]:
SEZ िवभाग ने सकाराÂमक िनÓवळ परकìय चलन िमळवणे आवÔयक आहे. Óयावसाियक
उÂपादन सुł झाÐयापासून पाच वषा«¸या कालावधीत NFE ची गणना एकिýतपणे केली
जाईल.
४. देशांतगªत दर ±ेý (DTA) िवøì आिण पुरवठा (Domestic tariff area (DTA)
sales and supplies):
Öथािनक/ देशांतगªत दर ±ेýात (DTA) SEZ ची िवøì ही िनयाªत मानली जाईल. DTAला
SEZ िवøìला िवशेष अितåरĉ शुÐक (SAD- Special Additional Duty) मधून सूट
िदली जाईल. यामुळे DTAला SEZ िवøì आयातीपे±ा ४% ÖवÖत होईल. सेवा/Óयापार
िवभाग Ĭारे DTAची िवøì सकाराÂमक िनÓवळ परकìय चलन उÂपÆन (NFE -Net
Foreign Exchnage Earning) साÅय करÁयासाठी सशतª आहे.
५. पाýता धारकाĬारे िनयाªत (Export through status holder):
EZ िवभाग Óयापारी िनयाªतदार/ पाýता धारक िकंवा इतर कोणÂयाही EOU/EPZ/SEZ
िवभाग Ĭारे उÂपािदत वÖतू िनयाªत कł शकते.
६. आंतर-मयाªदा हÖतांतरण (Inter -limit transfer):
एका EPZ/EOU/SEZ िवभाग मधून उÂपािदत िकंवा आयात केलेÐया वÖतूं¸या
हÖतांतरणास परवानगी आहे, परंतु ती िनयाªत कामिगरीमÅये गणली जात नाही. munotes.in

Page 104

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
104 ७. िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ) चे ÿशासन आिण Öथापना (Administration and
setting up of SEZ):
SEZवर िवकास आयुĉांचे ÿशासकìय िनयंýण असेल. SEZ सावªजिनक, खाजगी िकंवा
संयुĉ ±ेýामÅये Öथापन केले जाऊ शकते. वािणºय आिण उīोग मंýालय िवīमान
EPZचे SEZमÅये łपांतर कł शकते.
८. िनयाªत उÂपÆन (Export proceeds):
SEZ युिनट्स Âयांचे िनयाªत उÂपÆन १८० िदवसांऐवजी ३६० िदवसांत परत आणू
शकतात आिण ते १००% उÂपÆन EEFC खाÂयात ठेवू शकतात.
९.४.२ िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOU - Export Oriented Units) :
िनयाªत ÿिøया ±ेý (EPZ) योजनेला िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOUs) पुĶी देते, जी १९८१
¸या सुŁवातीस सुł करÁयात आली होती. ती समान उÂपादन ÿणाली वापरते परंतु
क¸¸या मालाचे ľोत, बंदर, अंतराळ सुिवधा, तांिýक कौशÐयांची उपलÊधता, औīोिगक
पायाचे अिÖतÂव आिण ÿकÐपासाठी मोठ्या ±ेýाची गरज यासार´या घटकांवर आधाåरत
ÖथानामÅये पåरवेĶक पयाªय ÿदान करते.
EOUS ची Öथापना योµय धोरण चौकट, कायाªÂमक आिण ÿोÂसाहन लविचकता देऊन
अितåरĉ िनयाªत उÂपादन ±मता िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने करÁयात आली.
अ) िनयाªतीिभमुख संÖथेला (EOU) िदलेले फायदे/ ÿोÂसाहन (Benefits/Incentives
given to 100% EOUs):
(अ) EOUS ÿामु´याने अिभयांिýकì, रसायने, ÈलािÖटक, úॅनाइट आिण अÆन ÿिøया
उīोगांमÅये क¤िþत आहेत. अशा युिनट्सना आयात शुÐक न भरता क¸चा माल, सुटे
भाग, यंýसामúी आिण इतर वÖतू आयात करÁयाची परवानगी आहे. िनयाªतीसाठी
माल तयार करÁया¸या १० वषा«¸या बंधना¸या बदÐयात ते उÂपादन शुÐक न भरता
Öवदेशी भांडवली वÖतू, घटक आिण क¸चा माल देखील िमळवू शकतात.
(ब) EOU जेÓहा देशांतगªत क¸चा माल इÂयादéचा वापर िनयाªत-क¤िþत उÂपादनासाठी
करतात तेÓहा Âयांना उÂपादन शुÐक भरÁयापासून सूट िमळते.
(क) १००% EOU हे FTZS मÅये असणे आवÔयक नाही. ते कुठेही आिण कोणÂयाही
आकाराचे असू शकतात.
(ड) १००% EOU ला िवशेष वागणूक िदली जाते, जसे कì िनयाªत करÁयापूवê पाच
वषा«ची कर सुĘी आिण दोन वषा«चा िवकास कालावधी.
(इ) EOU Âयां¸या बहòतांश उÂपादनाची िकंवा Âयापैकì िकमान ७५% िनयाªत करते आिण
अशा ÿकारे िनयाªतीला चालना देÁ यास मदत करते.
(फ) EOU ¸या बाबतीत, १००% पय«त परकìय समभागाला परवानगी आहे. munotes.in

Page 105

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
105 ९.४.३ कृषी िनयाªत ±ेý (AEZ-Agri Export Zone):
शेती आिण खाī पदाथª िनयाªत िवकास संÖथा (APEDA) ने सÅया २० राºयांमधील
२३० िजÐĻांमÅये पसरलेÐया जागांवर ६० कृषी-िनयाªत ±ेý (AEZ) Öथापन केली आहेत.
फळे, भाºया, मसाले, काजू, चहा, बासमती तांदूळ, औषधी वनÖपती, कडधाÆये आिण
इतर िपके समािवĶ आहेत. या ±ेýामÅये एकूण ३५ िपके ÿचारासाठी िनवडÁयात आली.
AEZ कायªøमांतगªत सवª एजÆसéनी केलेली एकूण गुंतवणूक Ł. १,७२४ कोटी आहे, ºयात
Ł. ९७० कोटी खाजगी गुंतवणुकéचा समावेश आहे.
अ) AEZs ला ÿोÂसाहन देÁयासाठी राÕůीय शेती आिण úामीण िवकास बँकेचा उपøम
[NABARD –(National Bank for Agricultural and Rural Development)
Initiatives to Promote AEZs
क) आिथªक उपøम (Financial Initiatives):
 िनयाªतीला चालना देÁयाचे उिĥĶ ल±ात घेऊन, NABARD ने सवª úाहक संÖथांना
[मÅयवतê बँक (CB-Central Bank), ÿादेिशक úामीण बँक (RRB -Regional
Rural Bank), राºय सहकारी बँक (SCB- State Cooperative Bank), ºयांचे
NPA ५% पे±ा जाÖत नाही अशा राºय सहकारी कृषी आिण ÿादेिशक úामीण बँक
(SCARDB - State Cooperative Agri culture and Rural Development
Banks)] १००% पुनिवª° योजना िवÖताåरत केली आहे. सवª करार शेती ÓयवÖथा
(SEZ ¸या आत आिण बाहेर) िवशेष पुनिवª° आवेĶनासाठी पाý बनवÁयात आली
आहे जेणेकłन बँक कजª / पत ची पोहोच वाढवता येईल, Óयावसाियक पीक उÂपादन
वाढेल आिण शेतकöयांसाठी िवपणन मागª िनमाªण होईल.
 NABARD ने नोÓह¤बर २००२ मÅये APEDA आिण EXIM बँक यां¸याशी एक
िýप±ीय करार (MoU) सĻा केÐया ºयामुळे AEZs मÅये संÖथाÂमक कजाªसह कृषी
उÂपादनां¸या िनयाªत वाढीला गती देÁयासाठी ÿयÂन होतील आिण संबंिधत शĉéचा
लाभ घेता येईल.
 NABARD ने SEZ मधील सवª ÿिøयांसाठी तीन वषा«चा िकमान परतफेड कालावधी
िनिIJत केला आहे. AEZ साठी पीक िविशĶ पत योजना तयार केली आहे.
 कनाªटकात घेरिकÆस (लोण¸यासाठी उपयुĉ अशी लहान काकडी)ची लागवड आिण
ÿिøया करÁयासाठी एक योजना मंजूर करÁयात आली.
ख) ÿचाराÂमक उपøम (Promotional Initiatives):
 २००३-०४ आिण २००४-०५ दरÌयान, लखनौमधील BIRD आिण NBSC ने
DDMs Ĭारे १०६ िजÐĻांमÅये बँक आिण NABARD अिधकाö यांसाठी संवेदीकरण
कायªøम आयोिजत केले. munotes.in

Page 106

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
106  कृषी-िनयाªतीत िनगम गुंतवणुकì¸या वाढीव श³यतांचा शोध घेÁयासाठी APEDA
आिण EXIM बँक यां¸या सहकायाªने चार ±ेýांमÅये कृषी-िनयाªतीसाठी
गुंतवणूकदारां¸या पåरषदा.
 NABARD ÿादेिशक कायाªलये AEZ अंमलबजावणीतील आÓहानांना तŌड
देÁयासाठी सवª भागधारकांसह AEZ वर राºयÖतरीय आढावा बैठका घेत आहेत.
 २००२-०३, २००३-०४, आिण २००४-०५ मÅये AEZ अंमलबजावणीतील
ÿगतीचा आढावा घेÁयासाठी आिण भिवÕयातील धोरणाÂमक बदलांचा िवचार
करÁयासाठी NABARD, APEDA आिण EXIM बँके¸या आंतर-संÖथाÂमक बैठका
झाÐया.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. मािहती ÓयवÖथापन िकंवा िनयाªतीसाठी कॉल स¤टर सेवा िवकिसत करÁया¸या
उĥेशाने STP (एस टी पी)/ EHTP (ई एच टी पी) योजनेअंतगªत सॉÉटवेअर िवकास
िवभागाची Öथापना केली जाऊ शकते.
२. ही युिनट्स Âयां¸या ÿिøयांना लागू असलेÐया EXIM (एि³झम) धोरणामÅये नमूद
केÐयानुसार भांडवली वÖतूंसह सवª ÿकार¸या वÖतू शुÐकमुĉ / िवकत घेऊन आयात
कł शकतात.
३. SEZs (एस ई झेड) ची संकÐपना चीन / जपान कडून उधार घेÁयात आली होती.
४. DTA (डी टी ए) (Öथािनक कर/जकात ±ेý) मधून िवशेष आिथªक (SEZ) (एस ई
झेड) ±ेýात ÿवेश करणाö या वÖतूंना आयात / िनयाªत मानले जाते, तर SEZ (एस ई
झेड) ±ेýातून DTA (डी टी ए) मÅये ÿवेश करणाö या वÖतूंना आयात / िनयाªत मानले
जाते.
५. एका EPZ (ई पी झेड) िकंवा EOU (ई ओ यू) िकंवा SEZ (एस ई झेड) िवभाग मधून
उÂपािदत िकंवा आयात केलेÐया वÖतूं¸या हÖतांतरणास परवानगी आहे / नाही.
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. EHTP (ई एच टी पी), BTP (बी टी पी) आिण STP (एस टी पी) ची काय¥ कोणती
आहेत?
२. SEZ (एस ई झेड) ची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
३. िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ) (एस ई झेड) चे ÿशासन आिण Öथापना.
४. िनयाªतीिभमुख संÖथेला (EOU) (ई ओ यू) िदलेले फायदे/ ÿोÂसाहन.
५. AEZs (ए ई झेड) ना ÿोÂसाहन देÁयासाठीचे NABAR D (नाबाडª)चे आिथªक उपøम. munotes.in

Page 107

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
107 क) खालील िवधाने ÖपĶ करा:
१. SEZ (एस ई झेड) अंतगªत होणारी मालाची िनयाªत आिण आयात.
२. DTA (डी टी ए) ला SEZ (एस ई झेड) िवøì आयातीपे±ा ४% ÖवÖत होईल.
३. १००% EOU (ई ओ यू) ला िवशेष वागणूक िदली जाते.
४. शेतकöयांसाठी िवपणन मागª िनमाªण होईल NABARD (नाबाडª)ने आिथªक उपøम
राबवले.
५. NABARD (नाबाडª) ÿचाराÂमक उपøम हाती घेत आहे.
९.५ सारांश (SUMMARY )  EXIM धोरण 2002 -07 नुसार, पाýताधारक Öव-घोषणा आधारावर आयात आिण
िनयाªत दोÆहीसाठी परवाना/ÿमाणपý/परवानगी आिण सीमाशुÐक मंजुरीसाठी पाý
आहेत.
 पाýता धारक Âयांना िनयाªत बाजार िवकिसत करÁयात मदत करÁयासाठी MDA
योजनेअंतगªत आिथªक सहाÍयासाठी अजª कł शकतात.
 सॉÉटवेअर, मािहती भरणा आिण łपांतरण, मािहती ÿिøया, मािहती िवĴेषण
आिण िनयंýण, मािहती ÓयवÖथापन िकंवा िनयाªतीसाठी कॉल स¤टर सेवा िवकिसत
करÁया¸या उĥेशाने STP योजनेअंतगªत सॉÉटवेअर िवकास िवभागाची Öथापना केली
जाऊ शकते.
 DTA ( Öथािनक कर ±ेý) मधून िवशेष आिथªक ±ेýात ÿवेश करणाö या वÖतूंना िनयाªत
मानले जाते, तर िवशेष आिथªक ±ेýातून DTA मÅये ÿवेश करणाö या वÖतूंना आयात
मानले जाते.
 SEZ िवभाग ने सकाराÂमक िनÓवळ परकìय चलन िमळवणे आवÔयक आहे.
 NABARD ने AEZ मधील सवª िøयाकलापांसाठी तीन वषा«चा िकमान परतफेड
कालावधी िनिIJत केला आहे. AEZ साठी पीक िविशĶ पत योजना तयार केली आहे.
munotes.in

Page 108

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
108 ९.६ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. MDA (एम डी ए) वर एक टीप िलहा.
२. इलेकůोिन³स हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP – ई एच टी पी) या शÊदाचे वणªन
करा.
३. EOU (ई ओ यू) /EHTP (ई एच टी पी) /STP (एस टी पी) /BTP (बी टी पी) चे
सुवणª दजाª ÿमाणपý (Golden Status Certificate) वर एक टीप िलहा.
४. िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOU - ई ओ यू) चा अथª िलहा.
५. सॉÉटवेअर तंý²ान उīान (STP - एस टी पी) Ìहणजे काय?
(२) दीघō°रे:
१. िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ – एस ई झेड) ची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
२. EOU (ई ओ यू) /EHTP (ई एच टी पी) /STP (एस टी पी) /BTP (बी टी पी) वर
चचाª करा.
३. पाýता धारकांना िमळणाöया फायīांची चचाª करा.
४. कृषी-िनयाªत ±ेý (AEZ – ए ई झेड) थोड³यात ÖपĶ करा .
५. इलेकůोिन³स हाडªवेअर तंý²ान उīान (EHTP - ई एच टी पी), जैव तंý²ान उīान
(BTP - बी टी पी) आिण सॉÉटवेअर तंý²ान उīान (STP - एस टी पी) चे फायदे
ÖपĶ करा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. NABARD (नाबाडª)ने APEDA (ए पी ई डी ए) आिण EXIM (एि³झम) बँकेसोबत
……………… मÅये िýप±ीय करार (MoU – एम ओ यू) केला.
(अ) नोÓह¤बर २००१, (ब) नोÓह¤बर २००२,
(क) नोÓह¤बर २०००, (ड) नोÓह¤बर २००३
२. DTA (डी टी ए) Ìहणजे ………………
(अ) Öथािनक कर ±ेý, (ब) शुÐक दर ±ेý,
(क) जकाती दर ±ेý, (ड) ÿबळ दर ±ेý munotes.in

Page 109

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
109 ३. ……………….. ÿामु´याने अिभयांिýकì, रसायने, ÈलािÖटक, úॅनाइट आिण अÆन
ÿिøया उīोगांमÅये क¤िþत आहेत.
(अ) EQU (ई ³यू यू), (ब) EOU s (ई ओ यू),
(क) EXIM (एि³झम), (ड) SEZ (एस ई झेड)
४. िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOUs - ई ओ यू) योजना, .............. ¸या सुŁवाती¸या
काळात सुł करÁयात आली होती.
(अ) १९८०, (ब) १९८३,
(क) १९८२, (ड) १९८१
५. मुरासोली मारन, िदवंगत वािणºय आिण उīोग मंýी, यांनी ……….. ची संकÐपना
मांडली.
(अ) SEZ (एस ई झेड), (ब) EOUs (ई ओ यू),
(क) EXIM (एि³झम), (ड) DTA (डी टी ए)
उ°रे: १-ब, २-अ, ३-ब, ४-ड, ५-अ
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. एका ……………… कंपनी/ संÖथेने सकाराÂमक िनÓवळ परकìय चलन िमळवले
पािहजे.
२. एखादी ------------ कंपनी / संÖथा ितने उÂपािदत केलेÐया वÖतू एखाīा Óयापारी
िनयाªतदार/ पाýता धारक िकंवा इतर कोणÂयाही EOU (ई ओ यू) /EPZ (ई पी झेड)
/SEZ (एस ई झेड) कंपनी/ संÖथेĬारे िनयाªत कł शकते.
३. SEZ (एस ई झेड) युिनट्स ……… ऐवजी ३६० िदवसात Âयांची िनयाªत र³कम
परत आणू शकतात.
४. अितåरĉ िनयाªत उÂपादन ±मता िनमाªण करÁया¸या उĥेशाने -------- Öथापन
करÁयात आले.
५. AEZs (ए ई झेड) ला ÿोÂसाहन देÁयासाठी ............ ने उपøम सुŁ केला .
उ°रे:
१- SEZ (एस ई झेड),
२- EZ (ई झेड),
३- १८० िदवस, munotes.in

Page 110

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
110 ४- EOUs (ई ओ यू),
५- NABARD (नाबाडª)
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. सरकारने ३० जून २००० रोजी जाहीर केलेÐया EXIM (एि³झम) धोरणात
िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी देशात िवशेष आिथªक ±ेý (SEZ - एस ई झेड)
Öथापन करÁयाची योजना जाहीर केली .
२. ÿाधाÆया¸या आधारे अदान ÿदान मानदंड िनिIJत केÐयाचा पाýता धारकांना फायदा
होतो.
३. जैव तंý²ान उīान (BTP - बी टी पी) योजनांतगªत, ती ºयामÅये दुŁÖती,
पुनिनªिमªती, पूवªÿायकरण, पुनरªचना आिण सेवा देणे समािवĶ आहे; अशा वÖतूं¸या
िनिमªतीसाठी युिनट्स उभारली जाऊ शकतात .
४. EHTP (ई एच टी पी) /STP (एस टी पी) / EOU (ई ओ यू) िवभाग सवª वÖतू आिण
सेवा िनयाªत कł शकतात जर Âयांनी िनयाªत आयात धोरणात नमूद केलेÐया अटी
पूणª केÐया असतील. सॉÉटवेअर िवकिसत करÁया¸या उĥेशाने EOUs (ई ओ यू)
योजनेअंतगªत सॉÉटवेअर िवकास िवभागाची Öथापना केली जाऊ शकते.
उ°रे:
बरोबर: २,३ आिण ४
चूक : १ आिण ५
९.७ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल, Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस). munotes.in

Page 111

भारताचे परकìय Óयापार धोरण - ३
111  एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव , ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.

*****

munotes.in

Page 112

112 घटक - ४
१०
िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
ÿकरण संरचना
१०.० उिĥĶे
१०.१ ÿÖतावना
१०.२ भारतीय िनयाªतदारांसाठी उपलÊध असलेली आिथªक ÿोÂसाहने
१०.३ िवपणन िवकास सहाÍय (MDA - एम डी ए), बाजारपेठ मदत उपøमशीलता
(MAI-एम ए आय)
१०.४ िनयाªतीसाठी पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी राºयाला सहाÍय (ASIDE - ए
एस आय डी ई)
१०.५ औīोिगक क¸चा माल सहाÍय क¤þ (IRMAC - आय आर एम ए सी )
१०.६ सारांश
१०.७ ÖवाÅयाय
१०.८ संदभª
१०.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 भारतीय िनयाªतदारांना उपलÊध असलेÐया आिथªक ÿोÂसाहनांवर चचाª करणे
 िवपणन िवकास सहाÍय (MDA – एम डी ए) ÖपĶ करणे
 बाजारपेठ सहाÍय उपøमशीलता (MAI – एम ए आय) समजून घेणे
 िनयाªतीसाठी पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी राºयांना मदत ÖपĶ करणे (ASIDE
– ए एस आय डी ई )
 औīोिगक क¸चा माल सहाÍय क¤þ (IRMAC – आय आर एम ए सी ) वर चचाª करणे
१०.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) िनयाªत ÿोÂसाहन हे िनयामक, कायदेशीर, आिथªक आिण कर उपøम आहेत जे
Óयवसायांना िविशĶ वÖतू िकंवा सेवा िनयाªत करÁयासाठी ÿोÂसािहत करÁयासाठी
बनवलेले आहेत. िनयाªत Ìहणजे एका देशात उÂपािदत केलेला माल िवøì िकंवा
Óयापारासाठी दुसöया देशात पाठवणे. munotes.in

Page 113

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
113 िनयाªत हा िनयाªत करणाö या देशा¸या अथªÓयवÖथेचा एक महßवाचा घटक आहे, जो Âया¸या
जीडीपी (Öथूल देशांतगªत उÂपादन) मÅये योगदान देतो. िनयाªतीमुळे नवीन बाजारपेठा
िनमाªण कłन िकंवा िवīमान बाजारपेठेचा िवÖतार कłन कंपनीची िवøì आिण कमाई वाढू
शकते आिण ते जागितक बाजारपेठेतील िहÖसा िमळवÁयाची संधी देखील देऊ शकतात.
जेÓहा Óयवसाय िवÖतारतात आिण Âयांचे कायªबल वाढवतात, तेÓहा िनयाªतीमुळे रोजगार
िनमाªण होÁयासही मदत होते.
१०.२ भारतीय िनयाªतदारांसाठी उपलÊध असलेली आिथªक ÿोÂसाहने (FINANCIAL INCENTIVES AVAILABLE TO INDIAN
EXPORTERS ) िनयाªत ÿोÂसाहन हे सरकारी फायदे आहेत जे िनयाªतदारांना परकìय चलन आणÁया¸या
बदÐयात िमळतात आिण Âयांना देशाबाहेर वÖतू आिण सेवा पाठवÁया¸या खचाªची भरपाई
करतात.
िनयाªत ÿोÂसाहन खालील łपे घेऊ शकतात:
 िनयाªत िकंमती कमी करणारे अनुदान
 कर सवलत जसे कì शुÐक सवलत (जे िनयाªत उÂपादनासाठी क¸¸या मालाची
शुÐकमुĉ आयात करÁयास परवानगी देतात) आिण शुÐक माफì (ºयामुळे िनयाªत
उÂपादनामÅये वापरÐया जाणाö या क¸¸या मालावरील शुÐकाची िनयाªती नंतरची
पुनःपूतê करणे श³य होते)
 कजª पयाªय, जसे कì कमी Óयाज कजª
 आिथªक आĵासने, जसे कì बुडीत कजाª¸या तरतुदी
भारतातील िनयाªत ÿोÂसाहन हे सरकार¸या ÿमुख "मेक इन इंिडया" आिण "आÂमिनभªर
भारत" (आÂमिनभªर भारत) कायªøमांशी सुसंगत आहेत. पूवêचे ÿोÂसाहन कायªøम हे
भारताला उ¸च उÂपादनÿिणत देश Ìहणून łपांतåरत करÁयाचा ÿयÂन करतात, तर नंतरचे
Öवयंपूणªतेला ÿोÂसाहन देतात. हे ÿोÂसाहन परकìय Óयापार धोरण दÖतऐवजात अधोरेिखत
केले आहेत, जे वÖतू आिण सेवां¸या आयात आिण िनयाªतीसाठी मागªदशªक तßवे आिण
धोरणांचा संच आहे. हे धोरण पाच वषा«साठी तयार करÁयात आले आहे. सÅयाचे धोरण
फĉ ३१ माचªपय«त वैध आहे. १ एिÿलपासून नवीन लागू होईल.
१०.२.१ िनयाªत ÿोÂसाहन – ÿकार आिण फायदे (Export incentives – Types
and Benefits ):
अ) िनयाªत ÿोÂसाहन योजना (Export promotion schemes ):
(१) RoDTEP: िनयाªत उÂपादनांवरील शुÐक िकंवा करांची माफì (The Remission of
Duty or Taxes on Exp ort Products - RoDTEP) योजना िनयाªतदारांना
अंतभूªत संघ, राºय आिण Öथािनक कर आिण शुÐकांची परतफेड करते ºयांची पूवê munotes.in

Page 114

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
114 परतफेड केली जात नÓहती. परतावा एका िनयाªतदारा¸या सीमाशुÐक खाते खाÂयात
जमा केला जातो आिण आयात सीमा शुÐक भरÁयासाठी िकंवा इतर आयातदारांना
हÖतांतåरत करÁयासाठी वापरला जाऊ शकतो. ºया िनयाªतदारांना सवलतीचा लाभ
¶यायचा आहे Âयांनी नौभरण देयकामÅये Âयांचा हेतू सूिचत करणे आवÔयक आहे. ही
योजना १ जानेवारी २०२१ रोजी लागू झाली आिण ितने भारतातील Óयापारी िनयाªत
योजना (Merchandise Exports from India Scheme - MEIS) ची जागा
घेतली; ºया¸या तरतुदी WTO ने Âया¸या िनयाªत अनुदान िनयमांचे पालन न
केÐयामुळे बेकायदेशीर घोिषत केÐया होÂया. िवशेष आिथªक ±ेý (Special
Economic Zones - SEZ), िनयाªतीिभमुख संÖथा (Export Oriented Units -
EOU), आिण ÿिøया युिनट्स (जे क¸चा माल िकंवा अधª-तयार वÖतूंवर ÿिøया
करतात) तसेच आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना (Advance Authorisation ) (यावर
नंतर िवÖताराने चचाª कł) अंतगªत केलेली िनयाªत यासाठी पाý नाहीत. RoDTEP
फायदे. योजनेचे दर आिण ते कोणÂया पåरिÖथतीत वापरता येईल याची घोषणा करणे
बाकì आहे.
कर/ शुÐकांमÅये खालील घटक समािवĶ आहेत:
 िनयाªत उÂपादनांची वाहतूक करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या इंधनावर संघ आिण
राºय सरकारे लावलेले कर.
 िनयाªतीसाठी उÂपािदत केलेÐया वÖतूंवर राºय वीज शुÐक आकारले जाते.
 कोळसा उपकर लाव ला जातो.
 मंडी/बाजार कर, जे कृषी उÂपÆन बाजार सिमÂया (APMC) Ìहणून ओळखÐया
जाणाö या घाऊक बाजार संÖथांĬारे शेतमाला¸या िवøì/खरेदीवर आकारला जाणारे
बाजार शुÐक आहे.
 पथकर; आिण
 आयात-िनयाªत कागदपýांवर आकारले जाणारे मुþांक शुÐक.
(२) भारत योजनेतून सेवा िनयाªत (Service Exports from India Scheme -
SEIS): पाý सेवां¸या िनयाªतदारांना या योजन¤तगªत कमावलेÐया िनÓवळ परकìय
चलना¸या ३% ते ७% पय«त शुÐक øेिडट िÖøÈस¸या Öवłपात ÿोÂसाहन िमळते.
या िÖøÈसचा वापर आयात केलेÐया िनिवķांवरील सीमाशुÐक तसेच िनिवķां¸या
Öथािनक खरेदीवर क¤þीय उÂपादन शुÐक भरÁयासाठी केला जाऊ शकतो. ते
हÖतांतरणीय देखील आहेत (दुसö या Óयापाöयाला िदले जाऊ शकतात). SEIS दावा
दाखल करÁयासाठी , िनयाªतदाराकडे सिøय (चालू) आयातक-िनयाªतकताª कोड
(IEC) आिण िनÓवळ परकìय चल न कमाईमÅये िकमान $१५,००० असणे आवÔयक
आहे. DGFT ला ऑनलाइन अजª सादर केला जाऊ शकतो. munotes.in

Page 115

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
115 (३) भारत योजनेतून Óयापारी मालाची िनयाªत (Merchandise Exports from
India Scheme - MEIS): अिधसूिचत बाजारपेठेतील अिधसूिचत वÖतूंचे
िनयाªतदार २% ते ७% दराने मुĉ परकìय चलनात िनयाªती¸या वाÖतिवक जहाज
खचªमुĉ (FOB) मूÐयावर आधाåरत हÖतांतरणीय शुÐक øेिडट िÖøपसाठी पाý
आहेत. िÖøपचा वापर क¸¸या मालावर सीमाशुÐक/क¤þीय उÂपादन शुÐक
भरÁयासाठी केला जाऊ शकतो. कुåरअर आिण आंतरराÕůीय पोÖटĬारे केलेÐया ई-
कॉमसª िनयाªतीसाठी बि±से/ÿोÂसाहने देखील उपलÊध आहेत. WTO िनयमांचे
उÐलंघन केÐयामुळे, MEIS १ जानेवारी रोजी मागे घेÁयात आला. RoDTEP
योजनेची Âयाची जागा घेतली आहे. सरकारने १ सÈट¤बर २०२० आिण ३१िडस¤बर
२०२० दरÌयान केलेÐया िनयाªतीसाठी ÿित िनयाªतदार Łपये २ कोटी Łपयांची
ब±ीस मयाªदा सेट केली आहे. िशवाय, १सÈट¤बर २०२० रोजी िकंवा Âयानंतर ÿाĮ
झालेÐया IEC साठी कोणतेही MEIS दावे Öवीकारले जाणार नाहीत.
(४) िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजना (Export Promotion Capital Goods -
EPCG): परकìय Óयापार महासंचनालय (DGFT) नुसार या योजनेचे उिĥĶ
"भांडवली वÖतूं¸या [इतर वÖतूं¸या उÂपादनासाठी वापरÐया जाणाö या वÖतू] आयात
सुलभ कłन भारताची उÂपादन ÖपधाªÂमकता सुधारणे" हे आहे. EPCG अंतगªत,
उÂपादन पूवª, उÂपादन आिण उÂपादनानंतर साठी भांडवली वÖतू शूÆय ट³के सीमा
शुÐकावर आयात केÐया जाऊ शकतात - या योजनेला शूÆय सीमा शुÐक EPCG
Ìहणून देखील ओळखले जाते. शुÐक सवलतीमÅये एकािÂमक वÖतू आिण सेवा कर
(IGST) आिण भरपाई उपकर समािवĶ आहे. योजनेमÅये िनयाªत बंधन समािवĶ
आहे. िनयाªत केलेÐया वÖतू/सेवांची बचत शुÐका¸या सहा पटीने करणे आवÔयक आहे
आिण िनयाªतदाराचा EPCG परवाना जारी केÐयापासून सहा वषा«¸या आत पूणª करणे
आवÔयक आहे. िनयाªत बंधनात २५% कपात कłन भांडवली वÖतूं¸या घरगुती
खरेदीला परवानगी आहे. अिभयांिýकì आिण इले³ůॉिनक उÂपादने, मूलभूत रसायने
आिण औषधे, पåरधान आिण कापड , ÈलािÖटक, हÖतकला, रसायने आिण संबंिधत
उÂपादने, चामडे आिण चामड्या¸या उÂपादनां¸या िनयाªतदारांना या योजनेचा
सवाªिधक फायदा होईल. हॉटेÐस, टूर ऑपरेटर, टॅ³सी कंपÆया, लॉिजिÖटक कंपÆया
आिण बांधकाम कंपÆया लाभासाठी पाý असलेÐया सेवा ÿदाÂयांपैकì आहेत.
१०.३ िवपणन िवकास सहाÍय (MDA), बाजारपेठ मदत उपøमशीलता (MAI) [MARKETING DEVELOPMENT ASSISTANCE
(MDA), MARKET ACCESS INITIATIVE (MAI) ] १०.३.१ िवपणन िवकास सहाÍय [Marketing Development Assistance -
MDA )]:
१९६३ मÅये, भारत सरकारने िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण परदेशात भारतीय
उÂपादने आिण वÖतूं¸या िवपणनासाठी MDA िनधीची Öथापना केली.
munotes.in

Page 116

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
116 अ) िवपणन िवकास सहाÍया ची उिĥĶ्ये (Purposes of MDA) :
 बाजारपेठ संशोधन, वÖतू संशोधन, सव¥±ण आिण िविशĶ ±ेýातील संशोधन.
 वÖतू िवकास आिण उÂपा दन ÿोÂसाहन
 िनयाªत ÿिसĦी आिण मािहती ÿसार
 Óयापार मेळा आिण ÿदशªनांना उपिÖथती.
 Óयापार िशĶमंडळ आिण संशोधन वÖतू
 कायाªलये, शाखा आिण गोदामांची आंतरराÕůीय Öथापना.
 िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषदांना अनुदान आिण इतर मंजूर
 िनयाªती¸या िवकासासाठी आिण परकìय Óयापारा¸या जािहरातीसाठी संघटना.
 इतर देशांतील भारतीय उÂपादने आिण वÖतूं¸या बाजारपेठे¸या िवकासाला चालना
देÁयासाठी सवªसाधारणपणे गणना केलेली इतर कोणतीही योजना.
ब) साहाÍयाची र³कम (Amount of Assistance ):
सामाÆयतः, मदतीची र³कम वाÖतिवक खचाª¸या ५०% असते. छोट्या Öतरावरील
युिनट्स¸या बाबतीत, तथािप, वाÖतिवक खचाª¸या 60 ट³के िवचार केला जाऊ शकतो.
क) लाभाथê (Beneficiaries:
MDA सिमती खचाªवर िनयंýण ठेवते आिण खालील शीषªकाखाली मदत पुरवली जाते.
िनयाªत ÿोÂसाहन आिण बाजार िवकास संÖथेला मदत (Financial assistance to
the Export Promotion and Market Development Organization ):
(१) MDA अनुदान एकूण २० िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषदा, अनुदान देणाöया संÖथा आिण
भारतीय िनयाªत संघटनांचे महामंडळ (FIEO) आिण भारतीय परकìय Óयापार संÖथा
(IIFT) सार´या माÆयता देणाöया संÖथांना उपलÊध आहे.
(२) भारतीय वेĶन (बांधणी) संÖथा, भारतीय लवाद पåरषद , आिण भारतीय िहरक संÖथा,
तसेच माÆयताÿाĮ िनयाªतदार जसे कì Óयापारी गृहे, तारांिकत Óयापारी गृहे आिण
िनयाªत गृहे.
MDA सिमती MDA साठी अशा सवª संÖथां¸या अथªसंकÐप वाटपाला मंजूरी देते.
ड) िवतरण अिधकारी (Disbursing Authorities ):
(१) परकìय कायाªलये ÖथापÁयासाठी वािणºय मंýालयाला, गोदामे, िवøì-पIJात सेवा क¤þे
आिण संशोधन आिण िवकास सुिवधा. munotes.in

Page 117

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
117 (२) FIFO आंतरराÕůीय ÿदशªने आिण मेळावे, तसेच परकìय माÅयमे आिण रोड शोमÅये
जािहरातéना ÿोÂसाहन देईल.
१०.३.२ बाजारपेठ सहाÍय उपøमशीलता [(Market Access Initiative - MAI)]:
भारता¸या िनयाªतीला दीघªकालीन आधारावर ÿोÂसाहन देÁयासाठी भारत सरकारने
"बाजारपेठ सहाÍय उपøमशीलता (MAI)" नावाचा एक कायªøम सुł केला आहे. ही
योजना " क¤þीत वÖतू आिण क¤þीत बाजारपेठ " या संकÐपनेवर आधाåरत आहे.
अ) वÖतू क¤þीत योजना (The Focus product scheme ):
हे úामीण आिण िनम-शहरी भागात उ¸च रोजगार ±मता असलेÐया उÂपादनां¸या
िनयाªतदारांना कर सूट देते. मूÐयविधªत मासे आिण चामड्याची उÂपादने, Öटेशनरी वÖतू,
फटाके, øìडा वÖतू, हातमाग आिण हÖतकला वÖतू यासार´या अिधसूिचत उÂपादनां¸या
िनयाªत उलाढाली¸या जहाज खचªमुĉ (FOB - Free On Board) मूÐया¸या २% करमुĉ
पतपुरवठा हे ÿोÂसाहनांपैकì एक आहे.
ब) बाजारपेठ क¤þीत योजना (The Focus market scheme ):
िनयाªतदारांना काही आंतरराÕůीय बाजारपेठेत िनयाªत करताना Âयांना येणाöया उ¸च
मालवाहतुकì¸या खचाªची आिण इतर अडथÑयांची भरपाई करणे हे बाजारपेठ क¤þीत
योजनेचे Åयेय आहे. अÐजेåरया, नायजेåरया, टांझािनया, केिनया, दि±ण आिĀका ,
िÓहएतनाम, कंबोिडया, ऑÖůेिलया, Æयूझीलंड आिण लॅिटन अमेåरकन बाजारपेठ हे
Âयापैकì काही देश आहेत. िनयाªतदारांना सवª उÂपादनांवर अिधसूिचत ±ेýांमÅये Âयां¸या
िनयाªती¸या जहाज खचªमुĉ (FOB - Free On Board) मूÐया¸या ३% करमुĉ
पतपुरवठा िमळतो.
क) सहाÍयाचे लाभाथê (Beneficiaries of Assistance ):
खालील संÖथांना मदत िदली जाते:
(१) क¤þ आिण राºय सरकारचे िवभाग.
(२) क¤þ आिण राºय सरकारी संÖथा.
(३) परदेशात भारताचे Óयावसाियक िमशन.
(४) िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद.
(५) वÖतू मंडळे
(६) ITPO - नŌदणीकृत Óयापार वृĦी संÖथा.
(७) माÆयताÿाĮ सवō¸च Óयापार संÖथा
(८) अिभ²ात औīोिगक समूह munotes.in

Page 118

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
118 (९) औषधी उÂपादनांसाठी वैयिĉक िनयाªतदार
(१०) इतर देशांमधील अिभयांिýकì उÂपादनांसाठी नŌदणी आिण चाचणी शुÐक
ड) साहाÍयाचे घटक (Components of Assistance ):
(१) िवपणन अËयास आयोिजत करणे.
(२) क¤þीत बाजारपेठेत ÿदशªन क± आिण गोदाम सुिवधांची Öथापना करणे.
(३) आंतरराÕůीय Óयापार मेळावे, चचाªसýे, िवøì ÿोÂसाहन मोहीम इÂयादéमÅये सहभाग.
(४) िनवडक कृषी उÂपादनांसाठी वाहतूक अनुदान.
(५) िनयाªत संभाÓय उÂपादने बाजारपेठेत आणणे
इ) साहाÍयाची र³कम (Amount of Assistance ):
सरकार ÿिøया आिण अंमलबजावणी करणाö या संÖथेवर अवलंबून, एकूण खचाª¸या २५%
ते १९९% पय«त¸या सवª िनयाªत ÿोÂसाहन ÿिøयांसाठी आिथªक सहाÍय देऊ शकते.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) åरकाÌया जागा भरा:
१. RoDTEP (आर ओ डी टी ई पी) योजनेने ---------- या योजनेची जागा घेतली आहे.
२. १९६३ मÅये, भारत सरकारने िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण परदेशात
भारतीय उÂपादने आिण वÖतूं¸या िवपणनासाठी --------- िनधीची Öथापना केली.
३. िवपणन िवकास सहाÍय अंतगªत िमळणारी मदतीची र³कम वाÖतिवक खचाª¸या -----
% असते.
४. -------- - आंतरराÕůीय ÿदशªने आिण मेळावे, तसेच परकìय माÅयमे आिण रोड
शोमÅये जािहरातéना ÿोÂसाहन देते.
५. ------ ही योजना " क¤þीत वÖतू आिण क¤þीत बाजारपेठ " या संकÐपनेवर आधाåरत
आहे.
ब) टीपा िलहा:
१. िनयाªत ÿोÂसाहन.
२. िवपणन िवकास सहाÍया चे कायª.
३. िनयाªत ÿोÂसाहन आिण बाजार िवकास संÖथेला मदत.
४. बाजारपेठ सहाÍय उपøमशीलता Ļा सहाÍयाचे घटक. munotes.in

Page 119

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
119 क) थोड³यात उ°रे īा:
१. िनयाªत ÿोÂसाहन योजना कशी आहे?
२. RoDTEP (आर ओ डी टी ई पी) योजनेमÅये कोणते कर घटक समािवĶ आहेत?
३. िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजनेचा सवाªिधक फायदा कोणाला होईल?
४. बाजारपेठ सहाÍय उपøमशीलता Ļा साहाÍयाचे लाभाथê कोण असतात?
ड) खालील िवधाने ÖपĶ करा:
१. MEIS (एम ई आय एस) १ जानेवारी २०२१ रोजी मागे घेÁयात आला.
२. िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजना योजनेला शूÆय सीमा शुÐक EPCG (ई पी सी
जी) Ìहणून देखील ओळखले जाते.
३. वÖतू क¤þीत योजना आिण बाजारपेठ क¤þीत योजना मÅये फरक आहे.
४. भारत सरकारने िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण परदेशात भारतीय उÂपादने
आिण वÖतूं¸या िवपणनासाठी MDA (एम डी ए) िनधीची Öथापना केली.
१०.४ िनयाªतीसाठी पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी राºयाला सहाÍय [ASSISTANCE TO STATE FOR INFRASTRUCTURE
DEVELOPMENT FOR EXPORTS (ASIDE) ] माचª २००२ मÅये, ASIDE योजना जाहीर करÁयात आली. Âयाचे शीषªक होते "िनयाªत
पायाभूत सुिवधा आिण संबंिधत उपøमां¸या िवकासासाठी राºयाला सहाÍय" सोयीसाठी
याचा उÐलेख "िनयाªतीसाठी पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी राºयांना सहाÍय" Ìहणून
करता येईल.
१०.४.१ ASIDE योजनेचा उĥेश (Purpose of ASIDE Scheme ):
ही योजना राºय सरकारांना Âयां¸या संबंिधत राºयांमधून िनयाªतीला चालना देÁयासाठी
भाग घेÁयास ÿोÂसािहत करÁयासाठी आहे. क¤þ सरकार या योजनेअंतगªत राºय सरकारांना
पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी आिण िनयाªत-संबंिधत ÿिøयांसाठी आिथªक सहाÍय
पुरवते. munotes.in

Page 120

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
120 १०.४.२ िनधी वाटपासाठी िनकष (Criteria for Allocation of Funds ):
एकूण िनयाªत आिण िनयाªत वाढीचा दर या दोन िनकषांवर राºयाला िनधीचे वाटप केले
जाते. योजनेचा आिथªक पåरÓयय दोन भागात िवभागलेला आहे.
(अ) राºय घटक, ºयामÅये मंजूर िनकषांवर आधाåरत ८0 ट³के िनधी
राºयांना/क¤þशािसत ÿदेशांना वाटप केला जातो.
(ब) क¤þीय घटक, ºयापैकì क¤þ सरकार आंतर-राºय ÿकÐपां¸या गरजा पूणª करÁयासाठी
२०% राखून ठेवेल, EPZ चे भांडवली पåरÓयय आिण ईशाÆय ÿदेश (NER) मधून
िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयाशी संबंिधत ÿिøया. या ͧशवाय क¤þ सरकारने राºयांना
वाटप केलेला परंतु मागील वषा«मÅये वापरला गेलेला नाही असा कोणताही िनधी
देखील ठेवून देईल आिण िनयाªत ÿोÂसाहन आिण िवकास काया«साठी वापरेल.
१०.४.३ ईशाÆय ±ेýासाठी िवशेष महßव [(Special importance to North
Eastern Region (NER) ]:
योजना खचाªतील िकमान १०% र³कम पूवō°र ±ेý आिण िस³कìमसाठी बाजूला ठेवला
आहे, ºयामुळे िनयाªती¸या ±ेýात ईशाÆय ÿदेश आिण िस³कìमचा िवकास होऊ शकेल.
१०.४.४ खाजगी सहभाग (Private Involvement ):
राºय सरकारे खाजगी सहभागासह ÿकÐपांना माÆयता देत आहेत आिण िनयाªत-संबंिधत
पायाभूत सुिवधां¸या िवकासामÅये खाजगी सहभागाला ÿोÂसाहन देÁयासाठी अितåरĉ
ÿोÂसाहन देत आहेत.
१०.५ औīोिगक क¸चा माल सहाÍय क¤þ [INDUSTRIAL RAW MATERIAL ASSISTANCE CENTRE (IRMAC) ] IRMAC हे एक संि±Į łप आहे ºयाचा अथª औīोिगक क¸चा माल सहाÍय क¤þ आहे.
मोठे िनयाªतदार, जसे कì िनयाªत घरे, मोठ्या ÿमाणात क¸चा माल आयात करतात आिण
या योजनेअंतगªत उÂपादक, पुरवठादार िकंवा वाÖतिवक वापरकÂया«ना आवÔयक ÿमाणात
िवतåरत करतात.
१०.५.१ योजनेने ÿदान केलेले फायदे (The scheme provides the following
benefits ):
 ९० िदवसांपय«त क¸¸या माला¸या खरेदीसाठी आिथªक सहाÍय (पतपुरवठा).
 मोठ्या ÿमाणात पुरवठा ÓयवÖथेĬारे उपलÊध केलेले सािहÂय घाऊक पुरवठादारा¸या
दराने पुरवले जाते, ºयामुळे मÅयÖथांची गरज नाहीशी होते आिण कमी िकमतीत वÖतू
खरेदी करता येतात. munotes.in

Page 121

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
121  मोठ्या ÿमाणात पुरवठा ÓयवÖथेĬारे िमळालेÐया सवलती सूàम, लघू आिण मÅयम
उīोग (MSMEs) सोबत वाटÐया जातात, ºयामुळे Âयांना सािहÂय खरेदी खचाªत
बचत करता येते (Economy of Scale) .
 उधारीवर क¸¸या मालाची उपलÊधता आिण सूàम, लघू आिण मÅयम उīोग
(MSMEs) ची मागणी हातात घेÁयाची ±मता.
१०.५.२ पाýता (Eligibility ):
१. उīोग आधार मेमोरँडम (UAM) असलेले कोणतेही उÂपादन MSME योजनेĬारे
मदतीसाठी अजª कł शकतात.
२. अजाªसोबत सादर करावयाची कागदपýे:
(१) ÿÂयेक मालक / संचालक / भागीदार / सोसायटी पदािधकारी यांचा पासपोटª
आकाराचा फोटो ,
(२) UAM,
(३) GST नŌदणी ÿमाणपý ,
(४) संÖथा /मालकाचे पॅन काडª (मालकì¸या बाबतीत) ¸या Öवयं-सा±ांिकत छायाÿती,
(५) खाजगी मयाªिदत कंपनी/ मयाªिदत कंपनी¸या बाबतीत संÖथापन समयलेख
(Memorandum of Association ) आिण संÖथापन िनयमावली (Articles of
Association )
(६) संचालकांची यादी,
(७) कंपनीचे/ संÖथेचे/संचालक/भागीदार/मालक यां¸या ÿती,
(८) वैयिĉक मालम°ा आिण दाियÂवांचे Öव-ÿमाणीकरण िववरण , तसेच
मालक/संचालक/भागीदार/सोसायटी पदािधकाöयांचा िनवासी प°ा,
(९) भागीदारी¸या बाबतीत , भागीदारी िवलेखची (Partnership Deed ) एक ÿत जी
िविधवत नोटरी केली गेली आहे / िकंवा सोसायटी¸या उपिनयम (bylaws ) आिण
सनदीची (charter ) ÿत तसेच सोसायटी¸या बाबतीत ÿशासकìय मंडळ /
कायªकारी सदÖयांची यादी,
(१०) खाजगी / सावªजिनक मयाªिदत कंपनी¸या बाबतीत बोडाª¸या ठरावाची ÿत /
भागीदारी संÖथे¸या बाबतीत मुखÂयारनामा (Power of Attorney ) आिण
Öवा±रीकÂयाªला राÕůीय लघु उīोग महामंडळ (NSIC) मÅये Öवा±री आिण
Âया¸या वतीने अजªदार िवभागासाठी आवÔयक आिथªक सहाÍयाशी संबंिधत
Óयवहार करÁयासाठी अिधकृत करणाöया सोसायटी¸या बाबतीत ÿशासकìय
मंडळाचा ठराव, munotes.in

Page 122

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
122 (११) अिधकृत Öवा±री करणाö यांची बँक-सा±ांिकत नमुना Öवा±री,
(१२) आिथªक संÖथा (Fis)/बँकांनी िदलेÐया पतपुरवठा मयाªदेसाठी मंजुरी पýाची ÿत,
(१३) कंपनी/ संÖथेचे लेखापरीि±त/ताÂपुरते आिथªक िववरण (audited/provisional
financial statemen ts):
(अ) मागील वषाªतील आिथªक िववरण.
(ब) चालू आिथªक वषाªसाठी ताÂपुरती आिथªक िववरणे.
(क) Öटाटªअप MSME कंपनी/ संÖथेसाठी Âया¸या लेखा परी±कांनी िकंवा सनदी
लेखापाल Ĭारे ÿमािणत केलेली मागील सहा मिहÆयां¸या बँक िववरणासाठी चालू
वषाªचा अंदाज िव°ीय िववरणे.
(ड) सवाªत अलीकडील वीज िबलाची ÿत,
(१५) कंपनी/ संÖथे¸या बँका [बँक हमी – Bank Gurantee (BG) जारी करणारी बँक
सोडून] आिण िव°ीय संÖथांकडे असलेÐया खाÂयाचा अहवाल ,
(१६) कजªदाराकडून ÿमाणपý/ हमीपý , कì Âयांचे नाव/ नावे, कंपनीचे नाव/ित¸या
मालकांचे/ितचे सहयोगी/ित¸या समतुÐय शाखा/ितचे सदÖय हे CIBIL/RBI
बाकìदार/कसूरदार¸या यादीत नाहीत िकंवा Âयां¸यािवŁĦ कोणतेही ÿकरण ÿलंिबत
नाही,
(१७) पाच कोटéपे±ा जाÖत मयाªदा वाढÐयास, हातात असलेÐया (नुकÂया िमळालेÐया)
माल पुरवÁया¸या मागणीची (order) ÿत.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. ASIDE (ए एस आय डी ई) या योजनेअंतगªत क¤þ / राºय सरकार क¤þ / राºय
सरकारांना पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी आिण िनयाªत-संबंिधत ÿिøयांसाठी
आिथªक सहाÍय पुरवते.
२. योजना खचाªतील िकमान १०% र³कम पूवō°र ±ेý / पिIJम महाराÕů आिण
िस³कìमसाठी बाजूला ठेवला आहे.
३. IRMAC (आय आर एम ए सी) योजनेमुळे कमी / जाÖत िकमतीत वÖतू खरेदी करता
येतात.
४. उīोग आधार मेमोरँडम असलेले कोणतेही उÂपादन MSME (एम एस एम ई)
योजनेĬारे मदतीसाठी अजª कł शकतात / शकत नाहीत. munotes.in

Page 123

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
123 ५. औīोिगक क¸चा माल सहाÍय क¤þ योजनेने ÿदान केलेले फायदे िमळवÁयासाठी पाý
होÁयासाठी अजाªसोबत सादर करावया¸या कागदपýांमÅये खाजगी / सावªजिनक
मयाªिदत कंपनी¸या बाबतीत बोडाª¸या ठरावाची ÿत / मुखÂयारनामा जŁरी आहे.
ब) Óया´या िलहा:
१. RoDTEP (आर ओ डी टी ई पी)
२. SEIS (एस ई आय एस)
३. MEIS (एम ई आय एस)
४. EPCG (ई पी सी जी)
५. MDA (एम डी ए)
६. MAI (एम ए आय)
७. ASIDE (ए एस आय डी ई)
८. IRMAC (आय आर एम ए सी)
क) थोड³यात उ°रे īा:
१. ASIDE (ए एस आय डी ई) ¸या िनधी वाटपासाठी िनकष काय आहेत?
२. ASIDE (ए एस आय डी ई) योजनेअंतगªत ईशाÆय ±ेýासाठी िवशेष काय ÿोÂसाहन
यंýणा आहे?
३. IRMAC (आय आर एम ए सी) योजनेने कोणते फायदे ÿदान केलेले आहेत?
४. IRMAC (आय आर एम ए सी) योजनेने ÿदान केलेÐया फायīांचा लाभ
उठवÁयासाठी पाý Óहायला कोणते दÖतऐवज लागतात?
१०.६ सारांश (SUMMARY )  िनयाªत ÿोÂसाहन हे सरकारी फायदे आहेत जे िनयाªतदारांना परकìय चलन
आणÁया¸या बदÐयात िमळतात आिण Âयांना देशाबाहेर वÖतू आिण सेवा
पाठवÁया¸या खचाªची भरपाई करतात. munotes.in

Page 124

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
124  भारतातील िनयाªत ÿोÂसाहन सरकार¸या ÿमुख "मेक इन इंिडया" आिण "आÂमिनभªर
भारत" (आÂमिनभªर भारत) कायªøमांशी सुसंगत आहेत.
 िनयाªत उÂपादनांची वाहतूक करÁयासाठी वापरÐया जाणाö या इंधनावर संघ आिण
राºय सरकारे लावलेले कर.
 अिधसूिचत बाजारपेठेतील अिधसूिचत वÖतूंचे िनयाªतदार 2% ते 7% दराने मुĉ
परकìय चलनात िनयाªती¸या वाÖतिवक जहाज खचªमुĉ (Free On Board - FOB)
मूÐयावर आधाåरत हÖतांतरणीय शुÐक øेिडट िÖůपसाठी पाý आहेत.
 EPCG अंतगªत, उÂपादन पूवª, उÂपादन आिण उÂपादनानंतर साठी भांडवली वÖतू
शूÆय ट³के सीमा शुÐकावर आयात केÐया जाऊ शकतात - या योजनेला शूÆय सीमा
शुÐक EPCG Ìहणून देखील ओळखले जाते.
 MDA अनुदान 20 िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद, अनुदान देणाöया संÖथा आिण भारतीय
िनयाªत संघटनांचे महामंडळ (FIEO) आिण भारतीय परकìय Óयापार संÖथा (IIFT)
सार´या माÆयता देणाöया संÖथांना उपलÊध आहे.
१०.७ ÖवाÅयाय (EXERCI SE) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. िनयाªत ÿोÂसाहनांचा अथª ÖपĶ करा.
२. RoDTEP (आर ओ डी टी ई पी) Ìहणजे काय?
३. MDA ( एम डी ए) चे कायª ÖपĶ करा.
४. MAI (एम ए आय) Ìहणजे काय?
५. ASIDE (ए एस आय डी ई ) योजनेचा उĥेश ÖपĶ करा.
(२) दीघō°रे:
१. थोड³यात IRMAC (आय आर एम ए सी ) िलहा.
२. SEIS (एस ई आय एस) वर तपशीलवार चचाª करा .
३. िनयाªत ÿोÂसाहन भांडवली वÖतू योजना ÖपĶ करा.
४. MDA (एम डी ए) या शÊदाचे वणªन करा.
५. IRMAC (आय आर एम ए सी )ची पाýता िलहा.
munotes.in

Page 125

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
125 ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. भारतातील िनयाªत ÿोÂसाहन सरकार¸या ........... कायªøमांशी सुसंगत आहेत.
(अ) मेक इन इंिडया,
(ब) मेक इन अमेåरका,
(क) मेक इन रिशया,
(ड) मेक इन Öपेन
२. RoDTEP (आर ओ डी टी ई पी) Ìहणजे ………………
(अ) िनयाªत िकमतीवरील शुÐक िकंवा कर माफì,
(ब) िनयाªत उÂपादनांवरील शुÐक िकंवा कर माफì,
(क) िनयाªत ÿोÂसाहनावरील शुÐक िकंवा कर माफì,
(ड) िनयाªती¸या िठकाणावरील शुÐक िकंवा कर माफì
३. MEIS ( एम ई आय एस) ………. रोजी मागे घेÁयात आला.
(अ) १ जुलै,
(ब) १ सÈट¤बर,
(क) १ जानेवारी,
(ड) १ एिÿल
४. EPCG (ई पी सी जी) योजना ……… Ìहणूनही ओळखली जाते.
(अ) शूÆय शुÐक EPCG (ई पी सी जी),
(ब) समान शुÐक EPCG (ई पी सी जी),
(क) अितåरĉ शुÐक EPCG (ई पी सी जी),
(ड) इि³वटी शुÐक EPCG (ई पी सी जी)
५. EOU (ई ओ यू) चा अथª ……………….
(अ) चौकशीिभमुख संÖथा,
(ब) संÖथेची Öथापना ,
(क) समानतािभमुख संÖथा,
(ड) िनयाªतीिभमुख संÖथा
उ°रे: १-अ, २-ब, ३-क, ४-अ, ५-ड munotes.in

Page 126

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
126 क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ………. कर, जे घाऊक बाजार संÖथांĬारे आकारले जाणारे बाजार शुÐक आहे.
२. ………. मÅये, भारत सरकारने परदेशात भारतीय उÂपादने आिण वÖतूं¸या
िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी MDA (एम डी ए) िनधीची Öथापना केली.
३. ……………….. २० िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद, अनुदान देणाö या संÖथा आिण
FIEO (एफ आय ई ओ) , IIFT (आय आय एफ टी) आिण इतर मंजूर संÖथांना
अनुदान उपलÊध आहे.
४. िनयाªतदारांना सवª उÂपादनांवर अिधसूिचत ±ेýामÅये Âयां¸या िनयाªती¸या FOB (एफ
ओ बी) मूÐयाचे …… करमुĉ पतपुरवठा केला जातो
५. माचª २००२ मÅये, ……….. योजना जाहीर करÁयात आली.
उ°रे:
१- मंडी/ बाजार ,
२- १९६३,
३- MDA (एम डी ए),
४- ३%,
५- ASIDE (ए एस आय डी ई)
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. MDA (एम डी ए) सिमती खचाªवर िनयंýण ठेवते आिण अनेक उपशीषªके अंतगªत
सहाÍय ÿदान केले जाते.
२. MDA (एम डी ए) योजना "क¤þीत वÖतू आिण क¤þीत बाजारपेठ " या संकÐपनेवर
आधाåरत आहे.
३. EPCG (ई पी सी जी) योजना ही भांडवली वÖतूंची आयात सुलभ कłन भारताची
उÂपादन ÖपधाªÂमकता वाढवÁयासाठी आहे.
४. भारत सरकारने "बाजारपेठ मदत उपøमशीलता (MDA - एम डी ए)" नावाचा एक
कायªøम सुł केला आहे.
५. RoDTEP (आर ओ डी टी ई पी) ही योजना १ जानेवारी २०२१ पासून लागू झाली.
उ°रे:
बरोबर: १,३ आिण ५
चूक : २ आिण ४ munotes.in

Page 127

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - १
127 १०.८ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.

*****
munotes.in

Page 128

128 ११
िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
ÿकरण संरचना
११.० उिĥĶे
११.१ ÿÖतावना
११.२ भारतीय िनयाªतदारांना संÖथाÂमक सहाÍय
११.३ भारतीय िनयाªत संघटनांचे महामंडळ (FIEO)
११.४ भारतीय Óयापार वृĦी संघटना (ITPO)
११.५ भारतीय वािणºय आिण उīोग महासंघ (FICCI)
११.६ िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषदा (EPCs)
११.७ वÖतू मंडळे (CBs)
११.८ भारतीय परकìय Óयापार संÖथा (IIFT)
११.९ भारतीय वÖतू बांधणी (आवेĶन) संÖथा (IIP)
११.१० सारांश
११.११ ÖवाÅयाय
११.१२ संदभª
११.० उिĥĶे (OBJECTI VES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 भारतीय िनयाªतदारांना संÖथाÂमक सहाÍय समजून घेणे
 भारतीय िनयाªत संघटनांचे महामंडळ (FIEO) वर चचाª करणे
 भारतीय Óयापार वृĦी संघटना (ITPO) ÖपĶ करणे
 भारतीय वािणºय आिण उīो ग महासंघ (FICCI) चे िवĴेषण करणे
 िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद (EPC), वÖतू मंडळे (CBs), भारतीय परकìय Óयापार
संÖथा (IIFT), भारतीय वÖतू बांधणी संÖथा (IIP) समजून घेणे
११.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) िनयाªत िवपणन संÖथा या िवशेष संÖथा आहेत ºया िनयाªत Óयापार हाताळतात. ते भारतीय
वÖतू आिण सेवां¸या िनयाªतीचे ÿभारी आहेत. या संÖथा परकìय बाजारपेठेची तपासणी
करतात आिण िमळालेÐया आिण गोळा केलेÐया मागणी¸या आधारे परकìय खरेदीदारांना munotes.in

Page 129

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
129 माल पाठवÁयाची ÓयवÖथा करतात. ते िनयाªत िवपणन ÿिøया कायª±मतेने ÓयवÖथािपत
करÁयासाठी आवÔयक सुिवधा आिण िनयाªत कमªचारी देखील राखतात. िनयाªत संÖथा
Âयांचे Öवतःचे िनयाªत Óयापार Óयवहार करतात. िनयाªत िवपणन काया«साठी, Âयां¸याकडे
िनयाªत िवभाग िकंवा गट असतो.
११.२ भारतीय िनयाªतदारांना संÖथाÂमक सहाÍय (INSTITUTIO NAL ASSISTANCE TO INDIAN
EXPORTERS ) मोठ्या ÿमाणावर िनयाªतीसाठी आिथªक सहाÍय आवÔयक आहे. हे उÂपादन, मालाची वÖतू
बांधणी आिण इतर कारणांसाठी आवÔयक आहे. िनयाªत Óयापारात दीघª कालावधीनंतर
देयक ÿाĮ होते, परंतु उÂपादन आिण इतर ÿिøयांसाठी सतत िनधीची आवÔयकता असते.
िनयाªतदारांना सढळ कजª सुिवधा उपलÊध कłन देÁयासाठी भारतात ÿयÂन केले जात
आहेत. Óयापारी आिण सावªजिनक ±ेýातील बँकांसोबत, RBI, EXIM बँक आिण ECGC
Óयापारी बँकांना िनयाªतदारांना सढळ पतपुरवठा करÁयास ÿोÂसािहत करÁयात सकाराÂमक
भूिमका बजावतात.
भारतातील बहòतांश िनयाªत िव°पुरवठा Óयावसाियक बँका करतात. Âया अनुकूल अटी व
शतêंसह ÿाधाÆयपूवª आिण िनयाªित°ोर िव°पुरवठा देतात. RBI देखील पुनिवª° सुिवधा
ÿदान कłन Óयावसाियक बँकां¸या आिथªक संसाधनांना पूरक बनते. थोड³यात, भारतीय
िनयाªतदारांना आिथªक सहाÍय करÁयात Óयापारी बँका महßवाची भूिमका बजावतात.
बँकां¸या उदार/सढळ, सरलीकृत आिण आकषªक आिथªक आिण आिथªकेतर सेवांमुळे
िनयाªत Óयवसाय अिधक आकषªक आिण फायदेशीर झाला आहे.
११.२.१ िनयाªत िव°ामÅये Óयावसाियक बँकांची भूिमका (Role of Commercial
Banks in Export Finance) :
एकूण िनयाªत िव°ाचा मोठा िहÖसा Óयापारी बँकांचा असतो. Âया िनयाªतदारांना िनयाªत-पूवª
आिण िनयाªित°ोर अशा दोÆही टÈÈयांवर आिथªक सहाÍय करÁयास ÿाधाÆय देतात.
िनयाªत करणाö या समुदायासाठी Óयावसाियक बँकां¸या सेवा दोन वगा«मÅये िवभागÐया
जाऊ शकतात :
१. आिथªक सेवा (िनधी-आधाåरत सहाÍय Ìहणूनही ओळखले जाते).
२. आिथªकेतर (याला िनधीिशवाय सहाÍय असेही संबोधले जाते.)
१. आिथªक सेवा/िनधी आधाåरत सहाÍय (Financial services / fund based
Assistance ):
या सेवा िवकासा¸या िविवध टÈÈयांवर आगाऊ रकमा, पतपुरवठा आिण कजाªचे łप घेतात,
तसेच िनयाªत Óयापार Óयवहार करतात. खालील दोन ÿकारचे आिथªक सहाÍय उपलÊध
आहे. munotes.in

Page 130

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
130 अ) िनयाªत-पूवª िव°पुरवठा आिण
ब) िनयाªित°ोर िव°पुरवठा
अ) िनयाªत-पूवª िव°पुरवठा (Pre-shipment Fin ance ):
िनयाªत िव°पुरवठा ¸या धड्यात ÖपĶ केÐयाÿमाणे, माला¸या वाÖतिवक िनयाªतीपूवê
िनयाªत-पूवª िनधी¸या Öवłपात पतपुरवठा केला जातो िकंवा कजाª¸या Öवłपात उपलÊध
केला जातो. हे िनधी िनयाªतदाराला क¸चा माल आिण घटक तसेच उपकरणे आिण
यंýसामúी खरेदी करÁयात, िनयाªतीसाठी मालाचे उÂपादन िकंवा साठवणूक करÁयात मदत
करतात.
िनयाªत-पूवª िव°पुरवठा खालील Öवłपात उपलÊध आहे:
(१) बांधणी (आवेĶनासाठी) िवÖताåरत पतपुरवठा
(२) बांधणी पतपुरवठा कजª (तारण ठेवून)
(३) बांधणी पतपुरवठा कजª (नजरगहाण)
(४) सुरि±त नौवहन कजª
(५) सातÂयाने येणाöया पतपýासाठी आगाऊ र³कम
(६) रेड ³लॉज पतपýासाठी आगाऊ र³कम
(७) आगाऊ परवाना ह³का ÿती आयात बांधणी पतपुरवठा
(८) परकìय चलन ÿणालीमÅये िनयाªत पूवª पतपुरवठा
(९) िनयाªतीसाठी थेट ÿाĮ झालेÐया धनादेश/ दशªनी हòंडी (धनाकषª) /इ. ¸या आगाऊ
देयकां¸या ÿøìयेसाठी ÿाĮ झालेले कजª / पतपुरवठा.
या ÿकार¸या िनयाªत पूवª िव°पुरवठ्याची आधीच िव° ÿकरणात चचाª केली गेली आहे.
ब) िनयाªित°ोर िव°पुरवठा (Post-shipment Finance ):
माल पाठवÐयानंतरच िनयाªित°ोर िव°पुरवठा उपलÊध होतो. हे खालील Öवłपात
उपलÊध आहे:
(१) पतपýा अंतगªत काढलेÐया देयकां¸या वाटाघाटी केÐया जातात.
(२) पुĶी केलेÐया मागणी अंतगªत खरेदी / देयक सवलत
(३) संकलनासाठी पाठवलेÐया देयकांचे आगाऊ ÿदान.
(४) माला¸या आधारे आगाऊ िनयाªत उचल.
(५) न काढलेÐया िशÐलकांवर आधाåरत आगाऊ र³कम. munotes.in

Page 131

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
131 (६) शुÐक परताÓयावर आगाऊ ह³क .
(७) ÿितधारण पैशावर (Retention Money) आगाऊ र³कम
(८) Öथिगत ÿदान ÓयवÖथा , पåरपूणª ÿकÐप, बांधकाम करार, इÂयादीĬारे िनयाªत
िव°पुरवठा.
(९) परकìय चलनात िनयाªित°ोर पतपुरवठा.
(१०) िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOU) ना अÐप-मुदतीचे Öवयं िवलोपी (Self-liquidating)
कजª
(११) संभाÓय िनयाªतीवर आगाऊ र³कम.
(१२) Öथिगत देयकांवर आगाऊ र³कम.
या ÿकार¸या िनयाªित°ोर कजªपुरवठ्याची चचाª िनयाªत िव° पुरवठा या ÿकरणामÅये केली
आहे.
२. आिथªकेतर सेवा / िनधीिशवाय सहाÍय (Non-financial Services / Non -fund
based Assistan ce):
आिथªक सेवांÓयितåरĉ, Óयावसाियक बँका देखील आिथªकेतर सेवा देतात. ते खाली
सूचीबĦ आहेत.
अ) बँक हमी (Bank Guarantees ):
Óयावसाियक बँकां परकìय खरेदीदारांना अनुकूल अशा हमी आिण बोली-रोखे ÿदान
करÁयासाठी अिधकृत आहेत. Öथिगत ÿदान, बांधकाम करार, सुसंगती आिण तांिýक सेवा
करार आिण पåरपूणª ÿकÐप अंतगªत भांडवली वÖतूंची िनयाªत वगळता, हमी जारी
करÁयासाठी RBI ची कोणतीही पूवªपरवानगी आवÔयक नाही.
खालील िविवध बँक हमी आहेत:
(१) बोली-रोखे (िबड-बॉÆड्स - Bid-Bonds ): िनयाªतदारांना जागितक िनिवदांमÅये
सहभागी होÁयासाठी आिण िकंमती उĦृत करÁयासाठी बँका िबड-बाँड जारी करतात.
(२) कायªÿदशªन हमी (Performance Guarantees ): भांडवली वÖतूंची िनयाªत,
पåरपूणª ÿकÐप आिण बांधकाम करारा¸या बाबतीत ही सामाÆयत: आवÔयक असते.
(३) आगाऊ ÿदान हमी (Advance Payment Guara ntee): जर िनयाªतदार बोली
लावÐयानंतर िकंवा िनिवदा भरÐयानंतर करार िजंकला, तर परकìय खरेदीदार
करारा¸या िवरोधात आगाऊ र³कम देऊ शकतो. अशा आगाऊ िनधीसाठी
आयातदाराला बँक हमी आवÔयक असू शकते. munotes.in

Page 132

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
132 (४) ÿितधारण पैसे देÁयाची हमी (Guarantee for payment of Retention
Money ): कराराची कामिगरी आिण पूणª होÁयासाठी सुर±ा Ìहणून, खरेदीदार पूणª
देय देऊ शकत नाही परंतु करार पूणª होईपय«त Âयाचा काही भाग ठेवू शकतो.
आयातदारांनी ठेवलेÐया पैशा¸या बदÐयात बँकसª िनयाªतदारांना हमी देऊ शकतात.
(५) परकìय चलनात कजाªची हमी (Guar antee for loans in foreign
currency ): भारतीय िनयाªतदारांना िनयाªत ÿकÐपांना िव°पुरवठा करÁयासाठी
परकìय चलनात िनधी उभारावा लागू शकतो. इतर देशांतील िव°ीय संÖथांना
कजाªसाठी बँक हमी आवÔयक आहे. अशा हमी Óयावसाियक बँकांकडूनही िदÐया
जातात.
ब) आयातदारांचे पतयोµयता िनधाªरण (Credit rating of Importers ):
बँका िनयाªतदारां¸या िवनंतीनुसार आयातदारांचे पतयोµयता िनधाªरण करतात. ते Âयां¸या
पतयोµयतेबĥल मािहती गोळा करतात आिण िनयाªतदारांना देतात.
क) परकìय चलनाची मािहती (Information about foreign exchang e):
Łपया¸या पåरवतªनीयतेमुळे परकìय चलनाचे ÓयवÖथापन करणे आता सोपे काम रािहलेले
नाही. बँका या संदभाªत िविनमय गुणो°र, पूणª िविनमय दर (forward premium) आिण
Ĭैध र±ण (hedging instruments) साधनांबĥल उपयुĉ मािहती ÿदान करतात. ते
परकìय चलन ÓयवÖथा पनावरही सÐला देतात.
ड) डॉलर खाती (Dollar Accounts ):
२५% डॉलर खाते उघडून Óयावसाियक बँका Âयां¸या úाहकांना सेवा देतात. या
खाÂयाअंतगªत, िनयाªतदाराला Âयाला िमळालेÐया एकूण परकìय चलनापैकì २५% र³कम
भारतीय बँकेतील खाÂयांमÅये ठेवÁयाची परवानगी आहे. ही खाती िनयाªतदारांना परकìय
चलनाची देयके पूणª करÁयात मदत करतात.
इ) दÖतऐवज, िनयम आिण िविनयम (Documents, Rules and Regulations ):
बँका िनयाªतदारांना परकìय Óयापार िनयम आिण िनयमन तसेच दÖतऐवजांबĥल सÐला
देतात.
फ) परकìय चलनात पावÂया (चालान/ बीजक) बनवणे (Invoicing in Foreign
Currency):
खरेदीदार Âयाला सामाÆयतः Öवीकायª असलेÐया परकìय चलनात पावÂया (चालान/
बीजक) करÁयाचा आúह धł शकतो. करार जर ÿमुख चलनांसाठी नसेल तर, बँका या
िवषयावर आवÔयक मािहती ÿदान करतात , जसे कì हे चलन िवøìयोµय आहे कì नाही.
ग) पतपýाची पुĶी (Confirmation of Letter of Credit):
बँका मोठ्या चलनांमÅये नसलेÐया पत पýांची पुĶी देखील करतात. munotes.in

Page 133

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
133 ह) परकìय चलनातील पुढील बदल (Forward Exchange Contracts):
मोठ्या ÿमाणात िनयाªत करारा¸या सुŁवाती¸या आिण शेवट¸या दरÌयान परकìय चलन दर
चढ-उतार होतात, ºयामुळे िविनमय दर चढ-उतार होÁयाचा धोका असतो. भिवÕयातील
Óयवहारांसाठी आगाऊ दर िनिIJत कłन या जोखमéचे बचाव कłन बँका िनयाªतदारांना
महßवाची सेवा देतात. बदलÂया िविनमय दराला Forward Exchange Rate हे नाव
िदलेले आहे.
य) चलन सेवांसाठी चलन/ बीजक (Currency for invoicing Services ):
सवª चलने सहज उपलÊध नसÐयामुळे आिण Âयांचे मोचन (Release) करÁयासाठी
पूवªपरवानगी आवÔयक असÐयामुळे बँका सेवां¸या पावÂया (चालान/ बीजक) साठी परकìय
चलने ÿदान करतात.
ज) इतर बँक सेवा (Other Bank Services ):
(१) बँक űाÉट जारी करणे,
(२) देयके गोळा करणे,
(३) RBI ला GR फॉमª¸या न³कल (Duplicate) ÿती पाठवणे,
(४) िनयाªत िवøì मूÐयासाठी बँक ÿमाणपý जारी करणे, जे िनयाªत ÿोÂसाहनाचा दावा
करÁयासाठी उपयुĉ आहेत. इ.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) åरकाÌया जागा भरा :
१. भारतीय िनयाªतदारांना आिथªक सहाÍय करÁयात ----------- बँका महßवाची भूिमका
बजावतात.
२. िनयाªत Óयापारात ----- कालावधीनंतर देयक ÿाĮ होते.
३. िनयाªित°ोर िव°पुरवठा माल -------- उपलÊध होतो.
४. ---- % डॉलर खाते उघडून Óयावसाियक बँका Âयां¸या úाहकांना सेवा देतात.
५. मोठ्या ÿमाणात िनयाªत करारा¸या सुŁवाती¸या आिण शेवट¸या दरÌयान परकìय
चलन दर ----- होतात.
ब) थोड³यात उ°रे īा:
१. िनयाªत-पूवª िव°पुरवठा िनयाªतदाराला कशा ÿकारे मदत करतात?
२. िविवध बँक हमी कोणÂया आहेत? munotes.in

Page 134

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
134 ३. आगाऊ ÿदान हमी ची आयातदाराला कधी आवÔयक भासते?
४. डॉलर खाती िनयाªतदारांना कशी मदत करतात?
५. िनयाªत िव°ामÅये आिथªकेतर सेवां¸या ÿकारात इतर बँक सेवा कोणÂया आहेत?
क) योµय जोड्या जुळवा: अ ब १. आिथªक सेवा अ िनधीिशवाय सहाÍय २. िनयाªत-पूवª िव°पुरवठा ब िनधी-आधाåरत सहाÍय ३. आिथªकेतर सेवा क िनयाªतदारांना परकìय चलनाची देयके पूणª करÁयात मदत करतात ४. डॉलर खाती ड माला¸या आधारे आगाऊ िनयाªत उचल ५. िनयाªित°ोर िव°पुरवठा इ सुरि±त नौवहन कजª
११.३ भारतीय िनयाªत संघटनांचे महामंडळ [(FEDERATION OF INDIAN EXPORT O RGANIZATIONS (FIEO) ] भारतीय िनयाªत संघटनांचे महामंडळ (FIEO) ही भारतातील िविवध िनयाªत ÿोÂसाहन
संÖथांसाठी असलेली एक सव«कष (एका®यी) संघटना आहे. ितची Öथापना ऑ³टोबर
१९६५ मÅये झाली. ही जागितक बाजारपेठेत भारतीय उīोजकां¸या उīमशीलत वृ°ीचे
उदाहरण देते. ही देशा¸या आिथªक आिण Óयापार धोरणां¸या अनुषंगाने िवकिसत झाली
आहे, जी भारता¸या िवÖताåरत आंतरराÕůीय Óयापाराला आशय, िदशा आिण जोर ÿदान
करते. सवª भारतीय िनयाªत ÿोÂसाहन संÖथांसाठी एक सव«कष (एका®यी) संघटना Ìहणून,
FIEO भारतीय िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी भारत सरकारशी सहयोग करते.
११.३.१ भारतीय िनयाªत संघटनां¸या महामंडळाची काय¥ (The vital purposes of
Federation of Indian Export Organizations )
(१) आंतरराÕůीय संबंध (International connections ):
भारत आिण जागितक Óयावसाियक नेÂयांमÅये थेट संवाद आिण परÖपरसंवाद सुलभ
करÁयासाठी याने अनेक देशांमधील समक± संघटनांशी तसेच आंतरराÕůीय संÖथांशी
मजबूत संबंध ÿÖथािपत केले आहेत. munotes.in

Page 135

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
135 ही संयुĉ राÕů Óयापार िवकास पåरषद (UNCTAD) मÅये राÕůीय गैर-सरकारी संÖथा
Ìहणून नŌदणीकृत आहे . या संघटनेस संयुĉ राÕůे (UN) संÖथा आिण आंतरराÕůीय नाणे
िनधी (IMF), आिशयाई िवकास बँक (ADB), आिशया आिण पॅिसिफकसाठी आिथªक
आिण सामािजक आयोग ( ESCAP), जागितक बँक (WB), अÆन आिण कृषी संघटना
(FAO), संयुĉ राÕů औīोिगक िवकास संघटना (UNIDO) आिण इतर यांसार´या
आंतरराÕůीय संÖथांकडून िनिमªत झालेÐया मािहती आिण आधारसामúी (Data) पय«त थेट
पोहोचÁयाची मुभा आहे.
(२) मािहतीचा ÿसार Information Dissemination ):
यामÅये मािहती¸या देवाणघेवाणीसाठी तसेच अनेक परदेशातील वािणºय आिण Óयापार
आिण उīोग संघटनांशी संपकª साधÁयासाठी िĬप±ीय करार आहेत.
(३) सरकारशी संपकª (Liaoning with Government ):
ते क¤þ आिण राºय (ÿादेिशक) सरकारांना धोरणाÂमक िशफारसी करते. हे भारतातील
आिण परदेशातील सरकार आिण Óयावसाियक संÖथांमधील संपकª ÿÖथािपत करÁयात
मदत करते.
(४) बाजार िवकास सहाÍय [Market Development Assistance (MDA) ]:
भारता¸या वािणºय मंýालयाचे सरकार, FIEO Ĭारे, माÆयताÿाĮ िनयाªतदारांनी केलेÐया
खचाªची काही ट³के परतफेड करते, जसे कì सवª ÿकारची िनयाªत गृहे, िवøì आिण
अËयास दौरे, परदेशातील ÿदशªने आिण मेळावे आिण परकìय माÅयमांतील जािहराती.
(५) बाजार संशोधन आिण िवकास िवभाग (Department of Market Research
and Development ):
बाजार संशोधन आिण िवकास िवभाग िनयाªतदारांना खालील सेवा पुरवतो:
राजदूत आिण येणारे िशĶमंडळ यां¸या सोबत बैठका आयोिजत करणे, आिण खरेदी
मोिहमेची ÓयवÖथा करणे, िशĶमंडळांना आमंिýत करणे, भारत आिण परदेशात Óयापार
मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करणे, परकìय कायाªलये आिण गोदामे उघडणे,
आंतरराÕůीय ÿचारासाठी चचाªसýे आयोिजत करणे. Óयापार, आिण परदेशात नवीन FIEO
कायाªलये उघडणे.
(६) ÿिसĦी िवभाग (Public Relatio ns Department ):
FIEO ÿिसĦी िवभाग खालील काया«साठी जबाबदार आहे:
िनवडक तयार उÂपादनांना भारतात आिण परदेशातील लोकांसमोर आणÁयासाठी भारतीय
आिण आंतरराÕůीय दैिनकांमÅये िविवध िवशेष पुरवणी ÿकािशत करणे, भारतातील
सुÿिसĦ āँडचा ÿचार करÁयासाठी NEPC (National Education Policy Centre) munotes.in

Page 136

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
136 वािहनी वर Âया वािहनी Ĭारे सेवा िदÐया जाणाö या िविवध देशांमÅये भाग तयार करणे आिण
ÿसाåरत करणे. परकìय खरेदीदारांची नावे, प°े देणारी मागªदशªक पुिÖतका तसेच भारतीय
िनयाªतदारांचे नावे, प°े देणारा मागªदशªक कोष ÿकािशत केला आहे. ते भारता¸या
आंतरराÕůीय Óयापारातील घडामोडी समािवĶ करÁयासाठी "FIEO NEWS" हे पाि±क
मािसक ÿकािशत करते.
११.४ भारतीय Óयापार वृĦी संघटना [(INDIA TRADE PROMOTION ORGANIZATION (ITPO) ] Óयापार िवकास ÿािधकरण ( TDA) आिण भारतीय Óयापा र जýा पåरषद ( TFAI) यां¸या
िवलीनीकरणानंतर, भारत सरकार¸या वािणºय मंýालयाने १ जानेवारी १९९२ रोजी
भारतीय Óयापार वृĦी संघटनेची Öथापना केली, ितचे मु´यालय नवी िदÐली येथे आहे.
ितची भारतात मुंबई, बंगलोर, कोलकाता, कानपूर आिण चेÆनई येथे पाच ÿादेिशक
कायाªलये आहेत. तसेच जमªनी, जपान, संयुĉ अरब अिमराती आिण संयुĉ राÕůांमÅये चार
ÿादेिशक कायाªलये आहेत.
भारतातील ÿमुख Óयापार ÿोÂसाहन संÖथा Ìहणून, ITPO िĬप±ीय Óयापारा¸या वाढीला ,
िवशेषतः भारता¸या िनयाªतीला, तसेच िविवध उīोग िवभागांचे तांिýक ÿगती आिण
आधुिनकìकरणासाठी उÂÿेरक करÁयासाठी Óयापार आिण उīोगांना िवÖतृत सेवा देते.
११.४.१ Óयापार वृĦी संघटनेचे कायª (Function of Indian Trade Promotion
Organisation ):
भारतीय Óयापार वृĦी संघटनेची काय¥ िकंवा उपøम खालीलÿमाणे आहेत.
(१) Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करणे (Putting on trade shows
and exhibitions ):
ITPO भारत आिण परदेशात Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करते, तसेच भारतीय
िनयाªतदारांसाठी परदेशात Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयासाठी
िवøìक¤þे (Stalls)/जागा आरि±त करते. ITPO ही भारत आिण परदेशात Óयापार मेळावे
आिण ÿदशªने आयोिजत कłन भारत सरकारची जनसंपकª शाखा Ìहणून काम करते.
(२) ÿिसĦी (Publicity ):
परकìयांनी भारताला भेट īावी आिण असे Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी
Óहावे यासाठी ते भारतातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांचे आयोजन करÁयास ÿोÂसाहन
देते .
(३) मािहतीचे संकलन (Information Collections ):
ITPO जगभरातील आगामी Óयापार मेळा आिण ÿदशªनांची मािहती गोळा करते. ÿदशªनाचे
िठकाण िकंवा Öथळ, ÿदशªनाची तारीख आिण कालावधी, ÿदिशªत होणारी उÂपादने,
िवøìक¤þे/जागे¸या आर±णा संबंिधत औपचाåरकता इÂयादéबाबत मािहती गोळा केली जाते. munotes.in

Page 137

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
137 (४) मािहतीचा पुरवठा (Information Supply ):
ITPO भारतीय प±ांना आंतरराÕůीय Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांबĥल मािहती देते. अशी
मािहती भारतीय प±ांना िकंवा िनयाªतदारांना आंतरराÕůीय Óयापार मेळावे आिण
ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयाबाबत मािहतीपूणª िनणªय घेÁयासाठी उपयुĉ ठł शकते.
(५) िशĶमंडळे (Delegations ):
Óयापार िशĶमंडळांना िनमंिýत केली जातात आिण भारतीय Óयापार िशĶमंडळे परदेशात
पाठवली जातात. ITPO ला भारतीय वÖतूं¸या मागणी िमळतात. यािशवाय , बाजार संशोधन
करÁयासाठी आिण भारतीय वÖतूं¸या पुरवठ्यासाठी करारावर Öवा±री करÁयासाठी
भारतीय Óयापारी िशĶमंडळे परदेशात पाठवली जाऊ शकतात.
(६) परदेशातील Óयापार मेÑयांमÅये जागेचे आर±ण (Reservation of Space at
Overseas Trade Fairs ):
ITPO भारतीय िनयाªतदारांसाठी आवÔयक जागा/ िवøìक¤þ आरि±त करते. यामुळे
भारतीय िनयाªतदारांना आंतरराÕůीय Óयापार आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होता येते.
(७) सÐलागार सेवा (Consulting Services ):
हे भारतीय िनयाªतदारांना भारत आिण परदेशातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये
सहभागी होÁयात आिण Âयांची उÂपादने ÿदिशªत करÁयात मदत करते.
(८) चचाªसýे आिण कायªशाळा (Seminars and workshops ):
ITPO िनयाªतदारांना भारत आिण परदेशात आयोिजत मेळे आिण ÿदशªनांबĥल
मािहती/मागªदशªन देÁयासाठी चचाªसýे/कायªशाळा आयोिजत करते. ITPO चे नवी
िदÐलीतील मु´यालय आता Óयापार मािहती क¤þ आहे. ते आयात आिण िनयाªत
Óयापारावरील मािहतीचा सवाªत िवĵासाहª ľोत मानला जातो.
११.५ भारतीय वािणºय आिण उīोग महासंघ [(THE FEDERATION OF INDIAN CHAMBERS OF
COMMERCE AND INDUSTRY (FICCI) ] FICCI हे फेडरेशन ऑफ इंिडयन च¤बसª ऑफ कॉमसª अँड इंडÖůीचे (भारतीय वािणºय
आिण उīोग महासंघ) संि±Į łप आहे. FICCI ची Öथापना १९२७ मÅये महाÂमा गांधéनी
भारतीय Óयावसाियक संÖथांचे एकिýतपणे ÿितिनिधÂव करणारी एक संÖथा असावी या
िवधानावर केली होती. घनÔयाम दास िबलाª आिण पुŁषो°मदास ठाकूरदास यांनी FICCI
ची Öथापना केली.
भारता¸या ÖवातंÞयलढ्यातील इितहासासह, FICCI ही देशातील सवाªत जुनी आिण
सवाªत शिĉशाली Óयावसाियक संÖथा Ìहणून उदयास आली आहे. भारतीय वािणºय आिण
उīोग महासंघाचे अंदाजे ३,००,००० सदÖय आहेत, ºयात ÿÂय± आिण अÿÂय±पणे
सावªजिनक आिण खाजगी ±ेýातील कंपÆया, बहòराÕůीय कंपÆया, लघु आिण मÅयम munotes.in

Page 138

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
138 आकाराचे उīोग आिण उīोग संघटना यांचा समावेश आहे. FICCI चे मु´यालय राÕůीय
राजधानी नवी िदÐली येथे आहे.
भारतीय वािणºय आिण उīोग महासंघ, एक गैर-सरकारी, ना-नफा संÖथा Ìहणून,
भारतातील Óयावसाियक संÖथा आिण उīोगांचे Óयासपीठ (ÿितिनिधÂव/ Óयĉ होÁयाचे
माÅयम) Ìहणून काम करते.
११.५.१ FICCI ची काय¥ (Functions of FICCI ):
(१) धोरण तयार करÁयात भूिमका (Role in p olicy making ):
आिथªक आिण िव°ीय धोरणे तयार करÁयात FICCI महßवपूणª भूिमका बजावते.
धोरणकत¥, सरकार आिण नागरी समाज यांना सामील कłन घेऊन, भारतीय वािणºय
आिण उīोग महासंघ उīोगांची मते आिण सूचना मांडून धोरणांवर ÿभाव पाडते.
(२) परकìय देशां¸या समान संघटनांसह संयुĉपणे कायª करते (Jointly works
with similar associations of foreign countries ):
जागितक मंचांवर भारतीय उīोगाचे ÿितिनिधÂव करÁयासाठी Óयापार वाढ आिण उīोग
भागीदारी या ±ेýात जगभरातील संयुĉ Óयवसाय पåरषद आिण खाजगी औīोिगक
आघाड्यांसोबत काम करते.
(३) मागªदशªन आिण िश±ण ÿदान करते (Provides guidance and
education ):
Óयावसाियक समुदायासाठी उपयुĉ मािहतीपूणª जनªÐस ÿकािशत कłन ते ित¸या सदÖय
संÖथेला मागªदशªन आिण िश±ण ÿदान करते. आिण परÖपर समÖया सोडवÁया¸या चच¥ची
सोय कłन Âयां¸यामÅये मÅयÖथ Ìहणून कायª करते.
(४) िविवध कायªøम आिण उपøम आयोिजत करते (Conducts various
programs and events ):
िविवध आगामी आिण िवīमान सरकारी धोरणांवर चचाª आिण पåरसंवाद करÁयासाठी
कायªशाळा, पåरसंवाद, Óयवसाय बैठका आिण पåरषदा आयोिजत केÐया जातात.
(५) सरकारला मदत (Assistance to government ):
परकìय देशांसोबत Óयापार वाटाघाटéमÅये सरकारला मदत करते आिण इतर देशांतील
अथªÓयवÖथा आिण Óयावसाियक वातावरणाचा अËयास करÁयासाठी अनुभवी कमªचारी
पाठवते.
(६) सदÖयांना मदत करते (Assists its members ):
धोरण सुधारणा आिण ÓयवÖथापन सूचनांमÅये सदÖयांना मदत करते.
munotes.in

Page 139

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
139 (७) िनयाªतीची मािहती देते (Provides information on exports ):
अनेक परकìय देशां¸या Óयापार वातावरणाचा आिण आयात िनयमांचा अËयास कłन, ते
परकìय Óयापारातील संभाÓयता आिण नवीन घडामोडéवर िवĵासाहª आिण मौÐयवान
मािहती ÿदान करते.
(८) परकìय Óयावसाियक ÿितिनधéसोबत चचाª आमंिýत करते आिण Âयाचे
आयोजन करते (Invites and arrange the talks with foreign business
delegates ):
सावªजिनक आिण खाजगी दोÆही ±ेýातील परकìय Óयावसाियक ÿितिनधी मंडळांना
आमंिýत करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावते, जे परकìय Óयापार आिण परकìय गुंतवणूक
सुधारÁयासाठी महßवपूणª आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. FIEO (एफ आय ई ओ) भारतीय िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी भारत / परकìय
सरकारशी सहयोग करते.
२. भारता¸या वािणºय मंýालयाचे सरकार, FIEO (एफ आय ई ओ) Ĭारे, माÆयताÿाĮ
िनयाªतदारांनी केलेÐया खचाªची काही ट³के / सवª र³कम परतफेड करते.
३. ITPO (आय टी पी ओ) ची सÐलागार सेवा भारतीय िनयाªत / आयातदारांना भारत
आिण परदेशातील Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयात मदत करते.
४. भारतीय वािणºय आिण उīोग महासंघ, एक सरकारी / गैर-सरकारी संÖथा Ìहणून
काम करते.
५. FICCI (एफ आय सी सी आय) Óयावसाियक / आिथªक समुदायासाठी उपयुĉ
मािहतीपूणª जनªÐस ÿकािशत करते.
ब) Óया´या िलहा:
१. FIEO (एफ आय ई ओ)
२. ITPO (आय टी पी ओ)
३. FICCI (एफ आय सी सी आय)
४. EOU (ई ओ यू)
५. WTO (डÊÐयू टी ओ)
क) खालील िवधाने ÖपĶ करा:
१. FIEO (एफ आय ई ओ) ने आंतरराÕůीय संबंध ÿÖथािपत केले आहेत. munotes.in

Page 140

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
140 २. FIEO (एफ आय ई ओ) बाजार संशोधन आिण िवकास िवभाग िनयाªतदारांना िविवध
महÂवपूणª सेवा पुरवतो.
३. ITPO (आय टी पी ओ) भारत सरकारची जनसंपकª शाखा Ìहणून काम करते.
४. ITPO (आय टी पी ओ) भारतीय वÖतूंना मागणी िमळÁयासाठी िशĶमंडळांबĥल
महÂवाची भूिमका बजावते.
५. FICCI (एफ आय सी सी आय) धोरणे तयार करÁयात महßवपूणª भूिमका बजावते.
११.६ िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषदा [(EXPORT PROMOTION COUNCIL (EPCs) ] िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद या ना-नफा (Non-Profit) संÖथा आहेत ºया पåरिÖथतीनुसार
कंपनी कायदा िकंवा सोसायटी नŌदणी कायदा अंतगªत नŌदणीकृत आहेत. क¤þ सरकार
Âयांना आिथªक मदत करते. नवीन EXIM धोरणाने हे ÖपĶ केले आहे कì EPCs साठी
सरकारचा पािठंबा, मग तो आिथªक असो िकंवा अÆय कोणतेही, Âयांना सोपवलेली काय¥ पार
पाडÁया¸या Âयां¸या ±मतेवर अवलंबून असेल. EPCs ¸या सदÖयÂवाचे लोकशाहीकरण,
EPC पदािधकाöयां¸या िनयिमत लोकशाही िनवडणुका आिण EPCs ¸या खाÂयांचे वेळेवर
लेखापरी±ण इ. Âयाचाच भाग आहेत.
भारतात, सÅया २४+३ EPC कायªरत आहेत. खालील िविवध EPC आहेत:
पåरधान EPC, मूलभूत रसायने, औषधे आिण सुती कापड EPC, गािलचा EPC, काजू
EPC, अिभयांिýकì EPC, िहरे आिण जवािहर EPC, हातमाग EPC, भारतीय िसÐक
EPC, चमª िनयाªत पåरषद, ÈलािÖटक आिण िलनोिलयम EPC, िसंथेिटक आिण रेयॉन
कापड EPC, खेळा¸या वÖतू EPC, लाख EPC, लोकर आिण लोकरी वÖतू EPC,
इले³ůॉिनक आिण संगणक सॉÉटवेअर EPC, हÖतकला EPC, िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद,
भारतीय ÿकÐप िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद , औषधे EPC, ताग उÂपादक िवकास पåरषद ,
लोकर उīोग EPC
इतर EPCs मÅये कृषी आिण ÿिøया केलेले अÆन उÂपादन िनयाªत िवकास ÿािधकरण,
भारतीय िनयाªत संघटनांचे महामंडळ आिण सागरी उÂपादने िनयाªत िवकास ÿािधकरण
यांचा समावेश होतो.
munotes.in

Page 141

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
141 ११.६.१ िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषदेची काय¥/भूिमका (Functions/Role of Export
Promotion Councils ):
(१) उÂपि° ÿमाणपý जारी करणे (Issue of Certificate of Origin ):
काही देशांना मूळ ÿमाणपý समािवĶ करÁयासाठी िनयाªत आवÔयक आहे. EPC
भारतातील एखाīा िनयाªतदाराला वÖतूंचे मूळ ÿमािणत कłन मूळ ÿमाणपý जारी कł
शकते.
(२) मािहती संकलन (Information Collection ):
हे परदेशातील आयात, आयात िनयम, ÿितÖपधê, बाजारातील संभाÓयता आिण इतर
परकìय Óयापार घडामोडéवर मौÐयवान मािहती गोळा करते.
(३) मािहतीचा पुरवठा (Information Supply ):
हे वाचकांना िनयाªत Óयापारा¸या ±ेýातील सवाªत अलीकडील घडामोडéची मािहती देते. हे
आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िविवध पैलूंशी संबंिधत असू शकते. परदेशात Âयां¸या िवøìला
ÿोÂसाहन देÁयासाठी िनयाªतदारांसाठी अशी मािहती महßवपूणª आहे.
(४) पåरसंवादाचे आयोजन (Organising Seminar ):
हे आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िविवध पैलूंवर चचाªसýे, कायªशाळा, बैठका आिण पåरषदांचे
आयोजन करते. िनयाªतदारांना अशा पåरसंवाद आिण कायªशाळांना उपिÖथत राहÁयासाठी
ÿोÂसािहत केले जाते.
(५) Óयापार मेळे आिण ÿदशªने (Trade Fairs and Exhibitions ):
हे भारत आिण परदेशात Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करÁयासाठी तसेच
िनयाªतदारांना अशा Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयासाठी संबंिधत
अिधकाöयांना मदत कł शकते. भारतीय िनयाªतीला चालना देÁयासाठी ते खरेदीदार-
िवøेÂया¸या बैठकांचे आयोजन देखील कł शकते .
(६) शासनाकडे िशफारस (Recommendation to Government ):
हे वतªमान िनयाªत समÖयांबĥल सरकारी अिधकाöयांना मािहती देते िकंवा सÐला देते आिण
िनयाªत वाढवÁयासाठी उपाय सुचवते. हे सरकारला िनयिमतपणे योµय EXIM धोरणांबाबत
सÐला देते.
(७) Óयापार िशĶमंडळे पाठवणे (Sending Trade Delegations ):
िविशĶ उÂपादनां¸या िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण सदÖय िनयाªतदारांमÅये अशा
परदेशातील भेटéचे अहवाल ÿसाåरत करÁयासाठी देशांना Óयापार िशĶमंडळे आिण munotes.in

Page 142

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
142 अËयास पथके पाठवÁयाची ÓयवÖथा करते. यािशवाय, परकìय Óयापार िशĶमंडळांना
आमंिýत केले जातात.
(८) Óयावसाियक सÐला (Professional Advice ):
ते िनयाªतदारांना तंý²ानाची ÿगती, गुणव°ा आिण रेखांकन (िडझाइन) सुधारणा, मानके
आिण वैिशĶ्ये, उÂपादन िवकास आिण नािवÆय यासार´या ±ेýात Óयावसाियक सÐला देऊ
शकते.
(९) परकìय बाजारपेठेचे अÆवेषण (Exploration of Overseas Markets ):
हे िनयाªतदारांना परकìय बाजारपेठेत मालाची िनयाªत करÁयात आिण िनयाªत ±मता
असलेÐया वÖतूंची ओळख करÁयास मदत कł शकते.
(१०) िनयाªत जाणीव/ सबोधता िवकिसत करणे (Developing Export
Consc iousness ):
ही संÖथा आपÐया देशात िनयाªत जाणीव/ सबोधता िवकिसत करÁयासाठी सवªतोपरी
ÿयÂन करते.
११.७ िनयाªत वÖतू मंडळे [(COMMODITY BOARDS (CBs) ] िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषदांसह, भारत सरकारने उ¸च िनयाªत ±मता असलेÐया अनेक
वÖतूंसाठी वÖतू मंडळे Öथापन केले आहेत. ही मंडळे EPC ला पूरक आहेत आिण Âयाच
धतêवर कायª करतात. CBचा वापर िविशĶ वÖतूं¸या िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी केला
जातो, िवशेषतः पारंपाåरक वÖतू जसे कì चहा आिण कॉफì. वÖतू मंडळे ÿाथिमक आिण
पारंपाåरक िनयाªतीला चालना देÁयासाठी ÿभारी आहेत, तर िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषदा
अपारंपाåरक िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी ÿभारी आहेत.
११.७.१ वÖतू मंडळांची काय¥ - (Functions of Commodity Board ):
वÖतू मंडळांची काय¥ आिण Óयवहार / उपøम EPC ÿमाणेच असतात:
(१) मूळ ÿमाणपýे जारी करणे
(२) मािहतीचे संकलन
(३) मािहतीचा पुरवठा
(४) पåरसंवाद आयोिजत करणे
(५) Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करणे
(६) सरकारकडे िशफारस करणे
(७) Óयापारी िशĶमंडळ पाठवणे
(८) Óयावसाियक सÐला munotes.in

Page 143

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
143 (९) परदेशातील बाजारपेठांचे अÆवेषण
(१०) िनयाªत चेतना िवकिसत करणे
(१) उÂपि° ÿमाणपý जारी करणे (Issue of Certificat e of Origin ):
काही देशांना मूळ ÿमाणपý समािवĶ करÁयासाठी िनयाªत आवÔयक आहे. CB भारतातील
एखाīा िनयाªतदाराला वÖतूंचे मूळ ÿमािणत कłन मूळ ÿमाणपý जारी कł शकते.
(२) मािहती संकलन (Information Collection ):
हे परदेशातील आयात, आयात िनयम, ÿितÖपधê, बाजारातील संभाÓयता आिण इतर
परकìय Óयापार घडामोडéवर मौÐयवान मािहती गोळा करते.
(३) मािहतीचा पुरवठा (Information Supply ):
हे िनयाªत Óयापारा¸या ±ेýातील सवाªत अलीकडील घडामोडéची मािहती देते. हे
आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िविवध पैलूंशी संबंिधत असू शकते. परदेशात Âयां¸या िवøìला
ÿोÂसाहन देÁयासाठी िनयाªतदारांसाठी अशी मािहती महßवपूणª आहे.
(४) पåरसंवादाचे आयोजन (Organising Seminar ):
हे आंतरराÕůीय Óयापारा¸या िविवध पैलूंवर चचाªसýे, कायªशाळा, बैठका आिण पåरषदांचे
आयोजन करते. िनयाªतदारांना अशा पåरसंवाद आिण कायªशाळांना उपिÖथत राहÁयासाठी
ÿोÂसािहत केले जाते.
(५) Óयापार मेळे आिण ÿदशªने (Trade Fairs and Exhibitions ):
हे भारत आिण परदेशात Óयापार मेळावे आिण ÿदशªने आयोिजत करÁयासाठी तसेच
िनयाªतदारांना अशा Óयापार मेळावे आिण ÿदशªनांमÅये सहभागी होÁयासाठी संबंिधत
अिधकाöयांना मदत कł शकते. भारतीय िनयाªतीला चालना देÁयासाठी ते खरेदीदार-
िवøेÂया¸या बैठकांचे आयोजन देखील कł शकते .
(६) शासनाकडे िशफारस (Recommendation to Government ):
हे वतªमान िनयाªत समÖयांबĥल सरकारी अिधकाöयांना मािहती देते िकंवा सÐला देते आिण
िनयाªत वाढवÁयासाठी उपाय सुचवते. हे सरकारला िनयिमतपणे योµय EXIM धोरणांबाबत
सÐला देते.
(७) Óयापार िशĶमंडळे पाठवणे (Sending Trade Delegations ):
िविशĶ उÂपादनां¸या िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी आिण सदÖय िनयाªतदारांमÅये अशा
परदेशातील भेटéचे अहवाल ÿसाåरत करÁयासाठी देशांना Óयापार िशĶमंडळे आिण
अËयास पथके पाठवÁयाची ÓयवÖथा करते. यािशवाय, परकìय Óयापार िशĶमंडळांना
आमंिýत केले जातात.
munotes.in

Page 144

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
144 (८) Óयावसाियक सÐला (Professional Advice ):
ते िनयाªतदारांना तंý²ानाची ÿगती, गुणव°ा आिण रेखांकन (िडझाइन) सुधारणा, मानके
आिण वैिशĶ्ये, उÂपादन िवकास आिण नािवÆय यासार´या ±ेýात Óयावसाियक सÐला देऊ
शकते.
(९) परकìय बाजारपेठेचे अÆवेषण (Exploration of Overseas Markets ):
हे िनयाªतदारांना परकìय बाजारपेठेत मालाची िनयाªत करÁयात आिण िनयाªत ±मता
असलेÐया वÖतूंची ओळख करÁयास मदत कł शकते.
(१०) िनयाªत जागłकता वाढवणे (Increasing Export Awareness ):
ही संÖथा आपÐया देशात िनयाªत जागłकता वाढवÁयासाठी सवªतोपरी ÿयÂन करते.
११.८ भारतीय परकìय Óयापार संÖथा [(INTERNATIONAL INSTITUTE OF FOREIGN TR ADE (IIF T)] भारत सरकारने १९६३ मÅये भारतीय परकìय Óयापार संÖथेची Öथापना सोसायटी नŌदणी
कायīांतगªत नŌदणीकृत Öवाय° संÖथा Ìहणून केली. देशा¸या परकìय Óयापार
ÓयवÖथापनाचे Óयावसाियकìकरण करणे आिण मानव संसाधन िवकास, मािहती िनिमªती,
िवĴेषण आिण ÿसार आिण संशोधन याĬारे िनयाªत वाढवणे या ÿाथिमक उिĥĶांसह Âयाची
Öथापना करÁयात आली.
११.८.१ भारतीय परकìय Óयापार संÖथेची काय¥ (Functions of Indian Institute
of Foreign Trade ):
भारतीय परकìय Óयापार संÖथा खालील काय¥ करते.
(१) ÿिश±ण (Training ):
IIFTला आंतरराÕůीय Óयवसाय ÿिश±ण आिण उÂकृĶतेचे िश±ण क¤þ Ìहणून माÆयता
िमळाली आहे. आंतरराÕůीय Óयवसायावर ल± क¤िþत करÁयामुळे आिण जागितक
ŀिĶकोनामुळे ते देशातील ÓयवÖथापन ÿिश±ण संÖथांमÅये अिĬतीय आहे. हे एक
ÿेरणादायी िश±ण वातावरण ÿदान करते ºयामÅये हòशार तŁण िवīाथê ÿितभावान
सजªनशील ÓयावसाियकांमÅये पåरवितªत होतात.
(२) मािहती संकलन (Information Collection ):
IIFT आंतरराÕůीय बाजारपेठेतील बाजाराचा अËयास आिण सव¥±ण करते. ते परकìय
बाजारपेठेत भारतीय उÂपादनां¸या मागणीचा पूवाªनुमान ÿयÂन करते. हे úाहकां¸या पसंती
आिण परकìय बाजारपेठेतील Öपधाª देखील तपासू शकते.
munotes.in

Page 145

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
145 (३) मािहतीचा पुरवठा (Information Supply ):
IIFT परकìय बाजारपेठेतील बाजाराचा अËयास आिण सव¥±ण करते. ते आंतरराÕůीय
बाजारपेठेत भारतीय उÂपादनांची मागणी ठरवÁयाचा ÿयÂन करते. ते ही मािहती
िनयाªतदारांना पुरवते. िनयाªतदार Âयांचे िनयाªत िवपणन िनणªय घेताना अशा मािहतीचा वापर
कł शकतात.
(४) पåरसंवाद आिण कायªशाळेचे आयोजन (Organising Seminar s and
Workshops ):
IIFT िनयाªत िकंमत, िनयाªत ÿोÂसाहन इ. सार´या िविवध िनयाªत िवपणन िवषयांवर
पåरसंवाद आिण कायªशाळा आयोिजत करते. िनयाªतदार अशा कायªशाळा आिण
चचाªसýांमÅये सिøय सहभाग घेऊन लाभ घेऊ शकतात.
(५) Óयापार िशĶमंडळे पाठवणे (Sending Trade Delegations ):
IIFT परकìय बाजारापेठांचा अËयास करÁयासाठी आिण परकìय आयातदारांशी संवाद
साधÁयासाठी परदेशात ÿितिनधी पाठवते. Âयाच वेळी, ते परकìय ÿितिनधéना भारतीय
बाजार पåरिÖथतीचा अËयास करÁयासाठी आिण भारतीय िनयाªतदारांशी संवाद
साधÁयासाठी आमंिýत करते.
(६) Óयावसाियक सÐला (Professional Advice ):
IIFT िनयाªतदारांना िविवध ±ेýांमÅये Óयावसाियक सÐला देते, ºयात िनयाªत िकंमत,
िनयाªत ÿिøया आिण जािहरात यांचा समावेश आहे.
(७) ÓयवÖथापन िवकास कायªøम (Management Development
programmers ):
बदलÂया वाÖतवांसह Âया¸या ÓयवÖथापन िवकास कायªøमांवर सतत ल± क¤िþत कłन,
IIFT संशोधन आिण सÐलामसलत यांचे अनोखे िम®ण कłन Óयवसाय अिधकाöयां¸या
गरजा पूणª करÁयात वेगवान ठरले आहे. पåरणामी, Âया¸या पåरणामकारक अÐप-मुदती¸या
कायªøमांना सवाªत सकाराÂमक ÿितसाद िमळाला आहे.
(८) मािहती ÿकािशत करते (Publishes Information ):
IIFT िनयाªतदारांना िविवध ±ेýांमÅये Óयावसाियक सÐला देते, ºयात िनयाªत िकंमत,
िनयाªत ÿिøया आिण जािहरात यांचा समावेश आहे.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद या ना-नफा संÖथा आहेत. munotes.in

Page 146

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
146 २. िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद मािहतीचा पुरवठा करताना वाचकांना िनयाªत Óयापारा¸या
±ेýातील ऐितहािसक घडामोडéची मािहती देते.
३. CB (सी बी)चा वापर िविशĶ वÖतूं¸या िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी केला जातो.
४. सवªच िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी देशांना Óयापार िशĶमंडळे आिण अËयास
पथके पाठवÁयाची ÓयवÖथा CB (सी बी) करते.
५. CB (सी बी)ने राबवलेÐया अÐप-मुदती¸या ÓयवÖथापन िवकास कायªøमांना सवाªत
सकाराÂमक ÿितसाद िमळाला आहे.
ब) टीपा िलहा:
१. िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद आयोिजत करत असलेले Óयापार मेळे आिण ÿदशªने
२. वÖतू मंडळाची Óयापार िशĶमंडळे पाठवून केली जाणारी काय¥.
३. भारतीय परकìय Óयापार संÖथेमाफªत घेतला जाणारा ÿिश±ण कायªøम.
४. IIFT (आय आय एफ टी) चा ÓयवÖथापन िवकास कायªøम.
५. EPC (ई पी सी) आिण CB (सी बी)¸या मािहतीचा पुरवठा या कायाªमधील फरक
११.९ भारतीय वÖतू बांधणी (आवेĶन) संÖथा [(INDIAN INSTITUTE OF PACKAGING (IIP) ] १४ मे १९६६ रोजी भारतीय िनयाªतदारांना वÖतू बांधणी तंýात सÐला आिण ÿिश±ण
देÁया¸या उĥेशाने मुंबईत भारतीय वÖतू बांधणी संÖथेची Öथापना करÁयात आली. वÖतू
बांधणी/आवेĶना¸या ±ेýातील उणीवा दूर करÁयासाठी उīोगा¸या सहकायाªने भारत
सरकारने याची Öथापना केली.
भारतीय वÖतू बांधणी संÖथा ही सोसायटी नŌदणी कायīांतगªत नŌदणीकृत संÖथा आहे जी
वÖतू बांधणी उīोगासाठी क¸¸या मालावर संशोधन करते. हे भारताला आंतरराÕůीय वÖतू
बांधणी घडामोडéसह अīयावत ठेवते. ही एक नफा हेतुहीन संÖथा आहे.
११.९.१ IIP ची काय¥ (Functions of IIP):
भारतीय वÖतू बांधणी (आवेĶन) संÖथेची महßवाची काय¥ खालीलÿमाणे आहेत. munotes.in

Page 147

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
147 (१) ÿिश±ण (Training ):
Âयाचे ÿाथिमक ल± वÖतू बांधणी (आवेĶन) उīोगासाठी ÿिश±ण कायªøमांवर आहे. ही
संÖथा ÿिश±णाथêंना वÖतू बांधणी (आवेĶन) तंý²ान, वÖतू बांधणी सािहÂय आिण
जागितक बाजारपेठेतील सÅया¸या वÖतू बांधणी¸या (आवेĶन) कलाची ओळख कłन
देते.
(२) वÖतू बांधणी¸या गुणव°ेत सुधारणा (Improvement in Quality of
Packaging ):
भारतीय उÂपादनांना आंतरराÕůीय Öतरावर ÿोÂसाहन देÁयासाठी IIP वÖतू बांधणी
(आवेĶन) ची रचना आिण गुणव°ा सुधारÁयासाठी सतत काम करत आहे. वÖतू
बांधणी (आवेĶन) गुणव°ा सुधारÁयासाठी वÖतू बांधणी (आवेĶन) उīोगात वापरÐया
जाणाö या क¸¸या मालावर संशोधन करत आहे.
(३) मािहती संकलन (Information Collection ):
IIP क¸चा माल, िडझाइन इÂयादé¸या बाबतीत सÅया¸या वÖतू बांधणी¸या कलाची मािहती
गोळा करते. आंतरराÕůीय वÖतू बांधणी (आवेĶन) घडामोडéवर अīयावत राहÁयासाठी
आिण नवीन वÖतू बांधणी¸या (आवेĶन) कलाची मािहती गोळा करÁयासाठी ही संÖथा
सतत ÿयÂनशील असते.
(४) चाचणी सुिवधा (Testing Facilities ):
ते िनयाªतीसाठी उ¸च दजाªचे आहेत याची खाýी करÁयासाठी वÖतू बांधणी सािहÂय आिण
आवेĶनांची चाचणी देखील करते.
(५) UN ÿमाणन (U N Certification ):
धोकादायक वÖतूंचे गĜे/माल पाठवÁयाआधी, Âयांना UN ÿमाणन िचÆह असणे आवÔयक
आहे. हे ÿमाणपý ÿदान करणारी भारतातील IIP ही एकमेव अिधकृत संÖथा आहे.
(६) पयाªवरण क±/ दल (Environmental Cell ):
संÖथेकडे एक पयाªवरण क± आहे जो िनयाªतदारांना पयाªवरणीय धोके कमी करÁयासाठी
Âयां¸या उÂपादन वÖतू बांधणी (आवेĶन) मÅये कोणÂया ÿकारची सामúी वापरता िकंवा
समािवĶ केली जाऊ शकते याबĥल सÐला देते.
(७) संशोधन आिण िवकास (Research and Development ):
हे वÖतू बांधणी (आवेĶन) सुधारÁयासाठी आिण वाहतुकìदरÌयान होणारे नुकसान
टाळÁयासाठी संपूणª पायाभूत सुिवधा िनमाªण करÁयासाठी आिण सुधारÁयासाठी संशोधन
आिण िवकास कायªøम आयोिजत करते.
munotes.in

Page 148

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
148 (८) वÖतू बांधणी जाणीव/ सबोधता िवकिसत करणे (Develops Packaging
Consciousness ):
िनयाªत वÖतू बांधणी (आवेĶन) आवÔयक आहे कारण ते केवळ उÂपादनाचे संर±ण आिण
जतन करत नाही तर आंतरराÕůीय बाजारपेठेत Âयाचा ÿचार देखील करते. पåरणामी, IIP
भारतीय िनयाªतदारांमÅये चांगÐया वÖतू बांधणी (आवेĶन) ¸या महßवाबĥल जागłकता
वाढवते.
(९) ÿकाशने (Publications ):
हे दोन ýैमािसक मािसके जारी करते, एक वÖतू बांधणी (आवेĶन) तंý²ानासाठी आिण
दुसरे वÖतू बांधणी (आवेĶन) अथªशाľासाठी.
११.१० सारांश (SUMMARY ) या युिनटमÅये आपण िनयाªत संवधªन आिण िवकासाचे घटक तयार करÁयािवषयी चचाª
केली आहे; या संÖथांिशवाय परकìय Óयापारा¸या ±ेýात उÂकृĶ कामिगरी करणे कठीण
आहे. फेडरेशन ऑफ इंिडयन च¤बर ऑफ कॉमसª अँड इंडÖůीने उदायोÆमुखी िनयाªतदार
आिण उīोजकांना महßवपूणª मािहती आिण समथªन ÿदान केले आहे.
भारता¸या िनयाªत Óयापारा¸या िवकासासाठी िविवध मंडळे आिण पåरषदांनीही मदतीची
भूिमका बजावली आहे. उदा., कमोिडटी बोडª, िनयाªत पåरषद, Óयापार ÿोÂसाहन संÖथा इ.
 भारतातील बहòतांश िनयाªत िव°पुरवठा Óयावसाियक बँका करतात.
 एकूण िनयाªत िव°ाचा मोठा िहÖसा Óयापारी बँकांचा असतो.
 Óयावसाियक बँकांना परकìय खरेदीदारां¸या बाजूने हमी आिण िबड-बाउंड ÿदान
करÁयासाठी अिधकृत आहेत.
 आयातदारांनी ठेवलेÐया पैशा¸या बदÐयात बँकसª िनयाªतदारांना हमी देऊ शकतात.
 परकìय चलन दर मोठ्या ÿमाणात िनयाªत करारा¸या ÿारंभ आिण समाĮी दरÌयान
चढ-उतार होतात, ºयामुळे िविनमय दर चढउतार होÁयाचा धोका असतो.
 भारतीय िनयाªत संघटनांचे महामंडळ (FIEO) ही भारतातील िविवध िनयाªत ÿोÂसाहन
संÖथांसाठी एक सव«कष (एका®यी) संघटना आहे.
 Óयापार िवकास ÿािधकरण ( TDA) आिण भारतीय Óयापार जýा पåरषद ( TFAI)
यां¸या िवलीनीकरणानंतर, भारत सरकार¸या वािणºय मंýालयाने १ जानेवारी
१९९२ रोजी भारतीय Óयापार वृĦी संघटनेची Öथापना केली, ितचे मु´यालय नवी
िदÐली येथे आहे.
munotes.in

Page 149

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
149 ११.११ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. Óयावसाियक बँका ÖपĶ करा.
२. ITPO (आय टी पी ओ) वर एक छोटी टीप िलहा .
३. िनयाªित°ोर िव°पुरवठा कुठÐया Öवłपात उपलÊध आहे हे ÖपĶ करा.
४. िनयाªत पूवª िव°पुरवठा कुठÐया Öवłपात उपलÊध आहे हे ÖपĶ करा.
५. आिथªक सेवा/िनधी-आधाåरत साहाÍयाचे वणªन करा.
(२) दीघō°रे:
१. ITPO (आय टी पी ओ) चे कायª ÖपĶ करा.
२. FICCI (एफ आय सी सी आय) चा अथª आिण कायª ÖपĶ करा.
३. EPC (ई पी सी)ची काय¥ काय आहेत?
४. CB (सी बी)चा अथª आिण भूिमका ÖपĶ करा.
५. सूचीबĦ आिथªकेतर सेवांची चचाª करा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. Óयावसाियक बँका ……………… ¸या नावे हमी आिण िबड-बाउंड ÿदान
करÁयासाठी अिधकृत आहेत.
(अ) आयात खरेदीदार,
(ब) परकìय खरेदीदार,
(क) िनयाªत खरेदीदार,
(ड) भारतीय खरेदीदार
२. भारत सरकारने १ जानेवारी १९९२ रोजी भारतीय Óयापार वृĦी संघटनेची Öथापना
केली, ितचे मु´यालय ……… मÅये आहे.
(अ) महाराÕů,
(ब) मुंबई,
(क) जुनी िदÐली,
(ड) नवी िदÐली munotes.in

Page 150

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
150 ३. ………………. EPC (ई पी सी) ला पूरक आहेत आिण Âयाच धतêवर कायª
करतात
(अ) िनयाªत ÿोÂसाहन पåरषद (EPC - ई पी सी),
(ब) वÖतू मंडळे (CBs - सी बी),
(क) भारतीय वािणºय आिण उīोग महासंघ (FICCI - एफ आय सी सी आय ),
(ड) भारतीय परकìय Óयापार संÖथा (IIFT – आय आय एफ टी )
४. FIEO (एफ आय ई ओ) ची Öथापना ऑ ³टोबर............मÅये झाली.
(अ) १९६५,
(ब) १९६४,
(क) १९६२,
(ड) १९६१
५. िनयाªतदारांना जागितक िनिवदांमÅये सहभागी होÁयासाठी आिण िकंमती उĦृत
करÁयासाठी बँका.........जारी करतात.
(अ) िबड बॉÁड्स,
(ब) बँक हमी,
(क) ÿदानांनंतरची हमी,
(ड) चलन/बीजक सेवांसाठी परकìय चलने
उ°रे: १-ब, २-ड, ३-ब, ४-अ, ५-अ
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ………………. जगभरातील आगामी Óयापार शो आिण ÿदशªनांची मािहती गोळा
करते.
२. FICCI (एफ आय सी सी आय) ची Öथापना १९२७ मÅये ……………………….
यांनी केली.
३. आिथªक आिण िव°ीय धोरणे तयार करÁयात..............महÂवाची भूिमका बजावते.
४. ……………… ची Öथापना देशा¸या परकìय Óयापार ÓयवÖथापनाचे
Óयावसाियकìकरण करणे आिण मानव संसाधन िवकास, मािहती िनिमªती, िवĴेषण
आिण ÿसार आिण संशोधन याĬारे िनयाªत वाढवणे या ÿाथिमक उिĥĶांसह करÁयात
आली. munotes.in

Page 151

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - २
151 ५. IIFT (आय आय एफ टी) परकìय बाजारांचा अËयास करÁयासाठी आिण
परकìय..............लोकांशी संवाद साधÁयासाठी परदेशात ÿितिनधी पाठवते.
उ°रे:
१- ITPO (आय टी पी ओ) ,
२- महाÂमा गांधी,
३- FICCI (एफ आय सी सी आय),
४- भारतीय परकìय Óयापार संÖथा (IIFT - आय आय एफ टी ),
५- आयातदार
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. IIFT (आय आय एफ टी ) ला देशांतगªत Óयवसाय ÿिश±ण आिण उÂकृĶतेचे िश±ण
क¤þ Ìहणून ओळखले गेले आहे.
२. भारत सरकारने १९६० मÅये भारतीय परकìय Óयापार संÖथेची Öथापना केली.
३. भारतातील बहòतांश िनयाªत िव°पुरवठा Óयावसाियक बँका करतात.
४. ÿाथिमक आिण पारंपाåरक िनयाªतीला ÿोÂसाहन देÁयासाठी वÖतू मंडळे जबाबदार
आहेत.
५. भारतीय वÖतू बांधणी संÖथेची Öथापना नवी िदÐली येथे झाली.
उ°रे:
बरोबर: ३ आिण ४
चूक : १,२ आिण ५
११.१२ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस. munotes.in

Page 152

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
152  आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.
*****

munotes.in

Page 153

153 १२
िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
ÿकरण संरचना
१२.० उिĥĶे
१२.१ ÿÖतावना
१२.२ िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू (EPCG) योजना
१२.३ शुÐक सूट आिण माफì योजना
१२.४ िनयाªत आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना
१२.५ शुÐक परतावा (DBK)
१२.६ िनयाªतदारांसाठी एकािÂमक वÖतू आिण सेवा कर (IGST) परतावा
१२.७ सारांश
१२.८ ÖवाÅयाय
१२.९ संदभª
१२.० उिĥĶे (OBJECTIVES) Ļा ÿकरणाचा अËयास केÐयानांतर िवīाथê खालील बाबतीत स±म होतील :
 िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू (EPCG) योजनेवर चचाª करणे
 शुÐक सूट आिण माफì योजना समजून घेणे
 िनयाªत आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना ÖपĶ करणे
 शुÐक परतावा (DBK) वर चचाª करणे
 िनयाªतदारांसाठी एकािÂमक वÖतू आिण सेवा कर (IGST) परतावा समजून घेणे
१२.१ ÿÖतावना (INTRODUCTION ) िनयाªत सहाÍय आिण ÿोÂसाहन हे भारतीय िनयाªतदारांना आंतरराÕůीय बाजारपेठेत Öपधाª
करÁयाची ±मता सुधारÁयासाठी सरकारĬारे िदले जाणारे आिथªक सहाÍय आहे. भारतीय
िनयाªतदारांनी वाजवी दरात उ¸च दजाª¸या वÖतूंचे उÂपादन केÐयास Âयांची भरभराट होऊ
शकते. देशांतगªत बाजारपेठेतील जवळपास सवªच वÖतूंवर ÿचंड कर आकारला जातो.
आपण माल िनयाªत कŁ शकतो, पण आपले कर नाही. Âयां¸या िकमती ÖपधाªÂमक
ठेवÁयासाठी, िनयाªतदारांना िविवध ÿकारचे ÿोÂसाहन आिण सवलतéची आवÔयकता
असते. munotes.in

Page 154

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
154 १२.२ िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजना [(EXPORT PROMOTION CAPITAL GOO DS (EPCG) SCHEME ] िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू (EPCG) योजनेअंतगªत, (८ वषा«¸या कालावधीत) ५ वेळा
िकंमत, िवमा आिण मालवाहतूक (CIF-Cost Insurance and Freight) मूÐया¸या ५%
सवलतé¸या जकात दराने भांडवली वÖतूंची आयात करता येते. Ł. १०० कोटी िकंवा
Âयाहóन अिधक EPCG परवाÆयां¸या बाबतीत, समान िनयाªत सवलत १२ वषा«¸या
कालावधीत घेतली जाऊ शकते.
१२.२.१ अटी (Conditions ):
िनयाªत दाियÂव पूणª होईपय«त भांडवली वÖतूंची आयात वाÖतिवक वापरकÂयाª¸या अटé¸या
अधीन असते. िनयाªतदारांना या योजनेअंतगªत नवीन आिण दहा वषा«चे शेष आयुÕय
रािहलेÐया, वापरलेÐया (Second hand) भांडवली वÖतूंची आयात करÁयाची परवानगी
आहे. ही योजना वापरलेÐया भांडवली वÖतूं¸या आयातीसाठी काही अटé¸या अधीन राहóन
परवानगी देते. वापरलेÐया वÖतूं¸या बाबतीत Âया वÖतूंचे कमीत कमी वय १० वष¥ असावे.
भांडवली वÖतूंमÅये वनÖपती, यंýसामúी आिण उपकरणे यांचा समावेश होतो. उदाहरणाथª
वÖतू बांधणी (आवेĶन), गुणव°ा आिण ÿदूषण िनयंýण, चाचणीसाठी लागणारी यंýे आिण
उपकरणे, वीज िनिमªतीचे संच, शीतकरण सामुúी, संशोधन आिण िवकास, इ.
१२.२.२ कोण पाý आहेत (Who are eligible? ):
EPCG उÂपादक िनयाªतदारांसह उÂपादन आिण सेवा दोÆही ±ेýांसाठी उपलÊध आहे;
उÂपादक िनयाªतदार, सहाÍयक उÂपादकांशी जोडलेले Óयापारी िनयाªतदार तसेच हॉटेल,
Łµणालये, ÿवास आिण टूर ऑपरेटर इÂयादी सेवा ÿदाते भांडवली वÖतू आयात करÁयास
पाý आहेत.
१२.२.३ EPCG योजनेची वैिशĶ्ये (Features of EPCG Scheme ):
अ) EPCG परवानाधारक देशांतगªत उÂपादकांकडून भांडवली वÖतू खरेदी कł शकतो.
ब) आयात केलेÐया कोणÂयाही भांडवली वÖतू वाÖतिवक वापरकÂयाª¸या अटé¸या
अधीन असतात.
क) Óयवसाया¸या ÿगती चा मागोवा ठेवÁयासाठी, EPCG परवानाधारकाने दर सहा
मिहÆयांनी िनयाªत अहवाल सादर करणे आवÔयक आहे.
ड) EPCG योजनेचा लाभ सुł ठेवÁयासाठी, परवाना धारकाने िनयाªत दाियÂवांची पूतªता
करणे आवÔयक आहे.
इ) िनयाªत बंधन पूणª केÐयानंतर, EPCG परवानाधारकाने िनयाªतीचे एकिýत िववरण
सादर करणे आवÔयक आहे. munotes.in

Page 155

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
155 फ) परदेशातून ÿदान ÿाĮ झाÐयावर, EPCG परवानाधारक Âया¸या बँकरकडून
ÿमाणपý सादर करणे आवÔयक आहे.
ग) EPCG ही िनयाªतदारांना Âयांचा Óयवसाय वाढिवÁयात मदत करÁयासाठी ÿदान
केलेली सेवा आहे.
ह) EPCG सुिवधेसाठी नŌदणीकृत होÁयासाठी, िनयाªतदाराने परकìय Óयापार
महासंचालक (DGRT) कडे अजª शुÐक आिण सहाÍयक कागदपýांसह अजª सादर
करणे आवÔयक आहे.
१२.३ शुÐक सूट आिण माफì योजना (DUTY EXEMPTION AND REMISSION SCHEMES ) वािणºय आिण उīोग मंýालयाने सुł केलेली शुÐक सूट योजना, िनयाªत उÂपादनासाठी
आवÔयक असलेÐया िनिवķां¸या शुÐकमुĉ आयातीला परवानगी देते. िनयाªत
उÂपादनांमÅये वापरÐया जाणाö या क¸¸या मालावर िनयाªतो°र शुÐक भरपाई ही शुÐक
माफì योजनेअंतगªत ÿदान केली जाते.
१२.३.१ िविवध ÿकार¸या शुÐक सूट आिण माफì योजना (Various Types of
Duty Exemption and Remission Schemes ):
अ) शुÐक सवलत योजना (Duty Exemption Scheme ):
(१) शुÐकमुĉ आयात अिधकृत मंजूरी योजना (Duty Free Import Authorisation
Scheme - DFIA)
(२) आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना (Advance Authorisation Scheme )
ब) शुÐक माफì योजना (Duty Remission Scheme ):
(१) शुÐक परतावा योजना (Duty Drawback Scheme)
(२) शुÐक ह³क/ पासबुक योजना (Scheme of Duty Entitlement Passbook)
१२.३.२ शुÐक सूट आिण माफì योजनेचे ठळक मुĥे आिण फायदे (Highlights and
Advantages of the Duty Exemption a nd Remission Scheme ):
(१) ÿगत परवाना जारी करणे, जे िनयाªत केलेÐया उÂपादनामÅये ÿÂय±åरÂया उपिÖथत
असलेÐया क¸¸या माला¸या शुÐकमुĉ आयात करÁयास परवानगी देते.
(२) या योजनेअंतगªत उÂपादन िमळवÁयासाठी आवÔयक असणाöया उÂÿेरक, ऊजाª, तेल
आिण इंधन Ļावर हे फायदे िदले जातील.
munotes.in

Page 156

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
156 १२.३.३ िनयाªत आिण पुरवठे ºयां¸यासाठी आगाऊ परवाना मंजूर केला जातो
(Exports and Supplies for whom Advance License is granted ):
(१) संभाÓय िनयाªत (Deemed exports ):
मु´य कंýाटदाराला परवाना िदला जातो जो वÖतूं¸या िनिमªतीमÅये वापरÐया जाणाö या
उÂपादनांची आयात करतो. तथािप, धोरणा¸या िनिदªĶ ®ेणéमÅये वÖतूंचा पुरवठा करणे
आवÔयक आहे. (पåर¸छेद 8.2 (b), (c), (d), (e), (f), (g), I आिण (j))
(२) मÅयवतê पुरवठा (Intermediate supplies ):
उÂपादक-िनयाªतकÂयाªला वÖतूं¸या िनिमªतीमÅये वापरÐया जाणाö या उÂपादनांची आयात
करÁयाचा परवाना िदला जातो. तथािप , उÂपािदत वÖतू, ÿगत परवाना असलेÐया संभाÓय
िनयाªतदारास िवतåरत करणे आवÔयक आहे.
(३) ÿÂय± िनयाªत (Physical exports ):
परवाना Óयापारी िनयाªतदारास मालाची ÿÂय± िनयाªत करÁयास परवानगी देतो. तथािप,
िनयाªतदाराने िनमाªÂयांना उÂपादनांची िनयाªत करÁयासाठी आवÔयक क¸¸या माल आयात
करÁयात मदत केली पािहजे.
१२.३.४ शुÐक सूट आिण माफì योजनेचे आिथªक लाभ (Financial Benefits of
Duty Exemption and Remission Scheme ):
योजनेचे ÿाथिमक आिथªक फायदे खालीलÿमाणे आहेत.
(१) शुÐक सवलत योजनेअंतगªत, िनयाªत उÂपादनासाठी आवÔयक असलेÐया िनिवķां¸या
शुÐकमुĉ आयातीला परवानगी आहे.
(२) शुÐक माफì योजना िनयाªतीनंतर िनयाªत केलेÐया उÂपादनामÅये वापरÐया जाणाö या
क¸¸या मालावरील शुÐक पुÆहा भरÁयाची तरतूद करते.
१२.३.५ शुÐक सूट आिण माफì योजनेसाठी पाýता िनकष (Eligibility Criteria
for the Duty Exemption and Remission Scheme ):
योजनेचा लाभ घेÁयासाठी खालील पाýता आवÔयकता पूणª केÐया पािहजेत:
(१) फĉ िनयाªत Óयवसायात सामील असलेÐया सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगांना
(MSMEs) आगाऊ परवाना िदला जाईल.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) योµय पयाªयावर खूण करा:
१. भारतीय िनयाªतदारांनी वाजवी / उ¸च दरात वाजवी / उ¸च दजाª¸या वÖतूंचे उÂपादन
केÐयास Âयांची भरभराट होऊ शकते. munotes.in

Page 157

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
157 २. Ł. १०० कोटी िकंवा Âयाहóन अिधक EPCG (ई पी सी जी) परवाÆयां¸या बाबतीत,
समान िनयाªत सवलत ८ / १२ वषा«¸या कालावधीत घेतली जाऊ शकते.
३. EPCG (ई पी सी जी) परवानाधारक देशांतगªत / परदेशी उÂपादकांकडून भांडवली
वÖतू खरेदी कł शकतो.
४. िनयाªत उÂपादनांमÅये वापरÐया जाणाö या क¸¸या / प³³यामालावर िनयाªतो°र शुÐक
भरपाई शुÐक माफì योजनेअंतगªत ÿदान केली जाते.
५. िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजना / शुÐक सूट आिण माफì योजनेसाठी पाý
होÁयासाठी फĉ िनयाªत Óयवसायात सामील असलेÐया सूàम, लघु आिण मÅयम
उīोगांना (MSMEs) (एम एस एम ई) आगाऊ परवाना िदला जाईल .
ब) टीपा िलहा:
१. िनयाªत वृĦी भांडवली वÖतू योजने अंतगªत पाý होÁयासाठी¸या अटी
२. EPCG (ई पी सी जी) योजना
३. शुÐक सूट आिण माफì योजनेचे ठळक मुĥे आिण फायदे
४. मÅयवतê पुरवठा
५. शुÐक सूट आिण माफì योजनेचे आिथªक लाभ
१२.४ िनयाªत आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना (EXPORT ADVANCE AUTHORISATION SCHEME ) अनुकूल Óयापार संतुलन राखणे, ºयामÅये िनयाªतीचे मूÐय आयाती¸या मूÐयापे±ा जाÖत
असते, हे नेहमीच ®ेयÖकर असते. देशाची िनयाªत वाढवÁयासाठी सरकारने अनेक योजना
राबिवÐया आहेत. परकìय Óयापार धोरण (FTP ( एफ टी पी) ) सवª िनयाªत आिण आयात-
संबंिधत ÿिøया िनयंिýत करते, ºयाचे उिĥĶ देशाची िनयाªत वाढवणे आिण आिथªक वाढ
आिण रोजगार िनिमªतीसाठी एक ÿभावी साधन Ìहणून Óयापार िवÖतार वापरणे आहे.
सÅयाचे परकìय Óयापार धोरण (२०१५-२०) 'मेक इन इंिडया' िÓहजन¸या अनुषंगाने िवशेष
आिथªक ±ेý (SEZ), िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOUs) आिण इतरांनी केलेÐया िनयाªतीला
समथªन देÁयाचे उिĥĶ आहे. यात अनेक िनयाªत ÿोÂसाहन योजनांचाही समावेश आहे ºयात munotes.in

Page 158

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
158 सीमा शुÐकात सूट िकंवा माफìचा समावेश आहे. अशीच एक िनयाªत ÿोÂसाहन योजना
Ìहणजे िनयाªत आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना.
िनयाªत आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना ही एक योजना आहे ºयामÅये क¸¸या माल िनयाªत
केÐया जाणाö या उÂपादनामÅये ÿÂय±åरÂया समािवĶ केले असÐयास ते शुÐकमुĉ आयात
केले जाऊ शकतात. सामाÆयतः, िनयाªत आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना जारी करÁयाची
अट Ìहणून िनयाªत बंधन लादले जाते.
१२.४.१ आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजनेअंतगªत सूट िदलेले शुÐक (Duties
exempt ed under The Advance Authorization Scheme):
(अ) काही अटé¸या अधीन राहóन आयात केलेÐया क¸¸या मालाला मूलभूत सीमा शुÐक,
(ब) अितåरĉ सीमा शुÐक,
(क) िश±ण उपकर,
(ड) ÿितमूÐयावपती (Anti-Dumping) शुÐक,
(इ) संर±ण (Safeguard) शुÐक आिण संøमण उÂपादन-िविशĶ संर±ण शुÐक,
(फ) एकािÂमक कर आिण
(ग) नुकसान भरपाई उपकर यासार´या शुÐकातून सूट िदली जाते.
१२.४.२ योजनेअंतगªत शुÐकमुĉ आयात करÁयायोµय वÖतू (Duty -free
importable items under the scheme ):
(अ) टाकाऊसाठी¸या सामाÆय परवानगीनंतर, िनयाªत केलेÐया उÂपादनामÅये ÿÂय±åरÂया
समावेश असलेला माल.
(ब) उÂपादन िमळवÁयासाठी आवÔयक असणारे उÂÿेरक, ऊजाª, तेल आिण इंधन.
(क) अंितम िनयाªत उÂपादनासोबत िनयाªत करणे आवÔयक असलेले सुटे भाग – अिधकृत
योजने¸या CIF मूÐया¸या (िकंमत, िवमा आिण मालवाहतूक) १०% पय«त
(ड) िविशĶ मसाÐयांना फĉ साफसफाई, वगêकरण, पुनवेĶन इÂयादीसार´या सोÈया
ÿिøयांऐवजी िचरडणे/कुÖकरणे, दळणे, िनज«तुकìकरण आिण तेल िकंवा तैलीय
अकाªचे उÂपादन यासार´या ÿिøयांसाठी शुÐकमुĉ आयात करÁयाची परवानगी
िदली जाईल.
१२.४.३ आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजनेसाठी पाýता (Eligibility for Advance
Authorization ):
आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना एकतर उÂपादक िनयाªतदार िकंवा सहाÍयक िनमाªÂयाशी
जोडलेÐया Óयापारी िनयाªतदारासाठी उपलÊध आहे. munotes.in

Page 159

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
159 अिधकृत मंजूरी योजना खालील उĥेशांसाठी वैध आहे:
(अ) ÿÂय± वÖतूंची िनयाªत
(ब) मÅयवतê पुरवठा
(क) िविशĶ संभाÓय िनयाªत ®ेÁयांना केलेला पुरवठा
(ड) परदेशी जाणाö या जहाज/िवमानावर 'Öटोअसª'चा पुरवठा ÿदान केला जातो कì ºया
पुरवठा केलेÐया वÖतू िविशĶ ÿमािणत आदान ÿदान मानदंड/िनयम (SION -
Standard Input Output Norms) पूणª करतात.
१२.४.४ आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना वैधता (Advance Authorization
Valid ity):
आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना जारी केÐया¸या तारखेपासून १२ मिहÆयांसाठी वैध आहे.
संभाÓय िनयाªती¸या बाबतीत, ÿािधकृतता ÿकÐप अंमलबजावणी¸या करारा¸या
कालावधीशी िकंवा अशा अिधकृतते¸या तारखेपासून १२ मिहने, यापैकì जे जाÖत असेल
Âया¸याशी जोडलेली आहे. तथािप, िनयाªत बंधन अिधकृतते¸या तारखेपासून १८
मिहÆयां¸या आत िकंवा DGFT ने िनिदªĶ केÐयाÿमाणे पूणª केले पािहजे. िवशेषकृत िनिदªĶ
केलेले नसÐयास, िनयाªतीची र³कम मुĉपणे पåरवतªनीय चलनात ÿाĮ करणे आवÔयक
आहे.
१२.४.५ आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजनेसाठी वाÖतिवक वापरकताª आवÔयकता
(The actual user requirement for Advance Authorization ):
िदलेली आगाऊ अिधकृतता, तसेच Âया अंतगªत आयात केलेली सामúी, वाÖतिवक
वापरकÂयाª¸या अटé¸या अधीन असेल. याचा अथª असा कì केवळ अंितम वापरकताªच
अशा वÖतू आयात कł शकतो. िनयाªत बंधन पूणª झाÐयानंतरही, अिधकृतता हÖतांतरणीय
होणार नाही.
१२.४.६ आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना जारी करÁयाचे समथªन (Justifications
for Issuing Advance Authorization ):
खालील अटéची पूतªता केÐयास िनयाªत करावया¸या उÂपादनामÅये वापरÐया जाणाö या
इनपुटसाठी आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना मंजूर केली जाऊ शकते.
अ) ÿमािणत आदान ÿदान मानदंड /िनयम) अिधसूिचत [(SION (Standard Input
Output Norms) notified ]:
मानदंड /िनयम सिमती¸या िशफारशीनुसार, परकìय Óयापार महासंचनालय (DGFT)
मानक मानदंड/ िनयम जारी करतात जे िनयाªत केÐया जाणाö या उÂपादना¸या तयार
माला¸या िनिमªतीसाठी आवÔयक क¸¸या मालाचे ÿमाण पåरभािषत करतात. हे िविवध
उÂपादनांसाठी उपलÊध आहे. munotes.in

Page 160

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
160 ब) Öव-घोषणा (Self-declaration ):
SION नेहमी िविशĶ उÂपादनासाठी उपलÊध नसते. अशा पåरिÖथतीत, ÿादेिशक
ÿािधकरणाकडे अजª सादर केला जाऊ शकतो, जे पुनरावलोकनानंतर आगाऊ अिधकृत
मंजूरी योजना जारी करते.
िनकष सिमतीĬारे मानक िनिIJत करÁयाआधी अजª करणे आवÔयक आहे:
SION पåरभािषत नसलेÐया िनयाªतदाराला उपलÊध असलेला दुसरा पयाªय Ìहणजे
मानदंड सिमतीकडे िवनंती करणे. िनकष सिमतीकडे सवª आवÔयक मािहती सादर
केÐयानंतर, सिमती या मानदंडांचे िनराकरण करÁयासाठी िकंवा अजाªवर आधाåरत
ÿमाणभूत मानदंड ÿदान करÁयासाठी सवªतोपरी ÿयÂन करेल. असे ÿमाणभूत िनयम केवळ
एका अिधकृततेसाठी वैध आहेत आिण कोणतेही अितåरĉ ÿािधकार जारी केले जाऊ
शकत नाहीत.
क) Öव-अनुमोदन योजना (Self-Ratification Scheme ):
केवळ CBEC ¸या सामाईक माÆयतापý कायªøमा (Common Accreditation
Programme) अंतगªत अिधकृत आिथªक ऑपरेटर (AEO) ÿमाणपý धारण करणारे
िनयाªतदारच या योजनेअंतगªत आगाऊ अिधकृततेसाठी पाý आहेत. जेÓहा िनयाªत
उÂपादनासाठी कोणतेही SION िकंवा वैध तदथª मानदंड नसतात, तसेच जेÓहा SION ला
अिधसूिचत केले जाते, परंतु िनयाªतदार उÂपादन ÿिøयेत अितåरĉ क¸चा माल वापł
इि¸छतो तेÓहा ही योजना वापरली जाऊ शकते. या योजन¤तगªत िनकष सिमती¸या मंजुरीची
आवÔयकता नाही आिण ÿादेिशक ÿािधकरण संबंिधत अटéची पूतªता केÐयास आगाऊ
अिधकृत मंजूरी योजना जारी कł शकते.
१२.५ शुÐक परतावा [DUTY DRAWBACK (DBK) ] शुÐक परतावा Ìहणजे क¸चा माल, घटक आिण वÖतू बांधणी सामúी¸या आयातीवर
भरलेÐया सीमाशुÐकाची परतफेड. DBKमÅये िनयाªत उÂपादनां¸या उÂपादनात वापरÐया
जाणाö या Öवदेशी सामúीवर भरलेÐया क¤þीय उÂपादन शुÐकाचा परतावा देखील समािवĶ
आहे.
िनयाªतदारांना आयाती¸या वाÖतिवक खचाªÓयितåरĉ करा¸या Öवłपात अितåरĉ खचाªची
भरपाई करÁयासाठी शुÐक परतावा योजना लागू करÁयात आली.
पåरणामी, आयात केलेÐया वÖतूंवर भरलेले क¤þीय उÂपादन शुÐक आिण सीमा शुÐक
िनयाªतदाराला परत केले जाते, ºयामुळे Âयाला Âयाची उÂपादने आंतरराÕůीय बाजारपेठेत
ÖपधाªÂमक बनवता येतात.
१२.५.१ शुÐक परतावा खालील बाबéवर उपलÊध आहे (Duty back is available
on the following items ):
(अ) उÂपादन ÿिøयेत वापरलेला क¸चा माल आिण घटक munotes.in

Page 161

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
161 (ब) क¸¸या माला¸या उÂपादनात वापरले जाणारे सािहÂय आिण तयार वÖतूं¸या
उÂपादनात वापरले जाणारे घटक.
(क) उÂपादन ÿिøयेदरÌयान िनमाªण होणारा अपåरवतªनीय कचरा / टाकाऊ पदाथª.
(ड) तयार िनयाªत उÂपादनां¸या वÖतू बांधणी मÅये वापरलेली सामúी
(इ) तयार माल
१२.५.२ शुÐक परतावा (DBK) Öवीकायª नाही: जर (DBK is not admissible: If
the):
(अ) परतावा पाýता र³कम ₹ ५० पे±ा कमी आहे.
(ब) िमि®त चहा¸या िनयाªतीसाठी बांधणी सामúी Ìहणून वापरÐया जाणाöया टी चेÖट
Óयितåरĉ, माल उÂपादनानंतर वापरÁयासाठी ठेवÁयात आला आहे.
(क) ºया वÖतूंवर कोणतेही शुÐक भरलेले नाही अशा वÖतू आयात केलेÐया िकंवा
उÂपादन±म सामúीसह तयार केÐया जातात.
(ड) उÂपादने पूणªपणे िनयाªतीिभमुख संÖथा (EOU) आिण FTZs/EPZ मÅये िÖथत
युिनट्सĬारे बनवलेली.
(इ) दोषाचे ÿमाण िनयाªती¸या िनÓवळ FOB मूÐया¸या २% पे±ा कमी आहे.
(फ) नेपाळ, भूतान, ितबेट आिण िसंगापूर येथे िनयाªत
१२.५.३ DBK दावा करÁयाची ÿिøया (Procedure to claim DBK ):
अ) कोणाला अजª करावा (Whom to Apply ):
अजª जवळ¸या सीमाशुÐक कायाªलयामÅये सादर करणे आवÔयक आहे.
ब) अजª केÓहा करायचा (When to Apply ):
सीमाशुÐक परी±काकडून “ िनयाªत मागणी करा” (Let Export Order) िमळाÐयापासून
६0 िदवसां¸या आत अजª सादर करणे आवÔयक आहे.
क) कोणती कागदपýे आवÔयक आहेत (What Documents Required ):
अजाªसोबत खालील कागदपýे सादर करणे आवÔयक आहे.
(१) अपरøाÌय जहाज भरण पýाची ( Non-negotiable Bill of Lading) एक ÿत
(२) शुÐक परताÓयाची एक न³कल ÿत
(३) Óयावसाियक चलन/ बीजकाची(commercial invoice) ÿत munotes.in

Page 162

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
162 (४) आवÔयक असÐयास , िवशेष Óयापार िचÆह दर पýाची( special brand rate letter)
एक ÿत
(५) इतर आवÔयक कागदपýे.
१२.५.४ DBK चा दर (Rate of DBK ):
शुÐक परताÓयाचे दोन दर आहेत:
अ) सवª उīोग दर
ब) िवशेष Óयापार िचÆह दर
अ) सवª उīोग दर (All Industry Rates ):
भारत सरकार सवª उīोग दर िनयिमतपणे घोिषत करते. या िकमती उīोगातील सवª
युिनट्सना लागू होतात. उदाहरणाथª, जर सरकारने कापडासाठी २०% DBK घोिषत केले,
तर कापड उīोगातील सवª युिनट्स २०% DBK साठी पाý आहेत.
ब) िवशेष Óयापार िचÆह दर (Special Brand Rates ):
िविशĶ िवभाग Ĭारे केलेÐया िवशेष अजाª¸या ÿितसादात सरकारĬारे िवशेष Óयापार िचÆह
दर ÿदान केले जातात.
आपली ÿगती तपासा (Check your Progress ) अ) खालील िवधान चूक कì बरोबर ते सांगा:
१. अनुकूल Óयापार संतुलन राखÁयासाठी ºयामÅये िनयाªतीचे मूÐय आयाती¸या
मूÐयापे±ा जाÖत असावे.
२. तेल िकंवा तैलीय अकाªचे उÂपादन यासार´या ÿिøयांसाठी ÿशुÐक आयात करÁयाची
परवानगी िदली जाईल .
३. आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना जारी केÐया¸या तारखेपासून ६मिहÆयांसाठी वैध
आहे.
४. SION (एस आय ओ एन) नेहमी िविशĶ उÂपादनासाठी उपलÊध नसते.
५. तयार मालावर शुÐक परतावा उपलÊध आहे.
ब) खालील िवधाने ÖपĶ करा:
१. सÅया¸या परकìय Óयापार धोर णाचे उिĥĶ िनयाªतीला समथªन देÁयाचे आहे.
२. केवळ अंितम वापरकताªच आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजनेअंतगªत वÖतू आयात कł
शकतो. munotes.in

Page 163

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
163 ३. SION (एस आय ओ एन) पåरभािषत नसलेÐया िनयाªतदाराला उपलÊध असलेला
दुसरा पयाªय Ìहणजे मानदंड सिमतीकडे िवनंती करणे.
४. आयात केलेÐया वÖतूंवर भरलेले क¤þीय उÂपादन शुÐक आिण सीमा शुÐक
िनयाªतदाराला परत केले जाते.
५. भारत सरकारणे केलेÐया सवª उīोग दरा¸या िकमती उīोगातील सवª युिनट्सना लागू
होतात.
१२.६ िनयाªतदारांसाठी एकािÂमक वÖतू आिण सेवा कर परतावा (IGST REFUND FOR EXPORTERS) नवीन GST ( वÖतू आिण सेवा कर) िववरणपý दाखल करÁयाची ÿणाली िनयिमत
िववरणपý भरÁयाची आिण ITC चा मागोवा घेÁयाची ÿिøया सुलभ आिण सोपी करेल
अशी अपे±ा आहे.
१२.६.१ सÅया¸या िववरणपý दाखल करÁयाची ÿणाली अंतगªत िनयाªतीसाठी GST
परतावा ÿिøया (GST refund procedure for exports under the current
return filing system ):
अ) एकािÂमक वÖतू आिण सेवा कर (IGST) ÿदानासह िनयाªत (Export with
IGST payment ):
िनयाªतदारांना िनयाªती¸या वेळी भरलेÐया IGST चा परतावा िमळÁयाचा अिधकार आहे.
वÖतूं¸या बाबतीत, GST परतावा ÿिøया नौभरण देयक Ìहणून ओळखÐया जाणाö या
ÿाथिमक दÖतऐवजाने सुł होते. नौभरण देयक आिण इतर िनयाªत-संबंिधत कागदपýे
इंिडयन कÖटÌस इले³ůॉिनक कॉमसª गेटवे (ICEGATE) Ĭारे सादर करणे आवÔयक
आहे.
(१) फॉमª GSTR -१ (Form GSTR -1):
िनयाªतीसाठी GST परताÓयाची ÿिøया अīाप GST पोटªलĬारे GSTR -१ Öवłपात केली
जात आहे. हे तपशील GSTR -१ मÅये टेबल ६A - िनयाªत चलनांमÅये घोिषत केले आहेत.
या सारणीमÅये खालील मािहती आवÔयक आहे:
(अ) बीजक तारीख munotes.in

Page 164

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
164 (ब) बंदराचा कोड
(क) नौभरण देयक /िनयाªत िबलाची सं´या
(ड) नौभरण देयकाची तारीख/िनयाªत िबलाची तारीख
(इ) एकूण चलन मूÐय तसेच करपाý मूÐय
(फ) GST ÿदान ('कर ÿदानसह' िनवडणे आवÔयक आहे)
(ग) सरकारने नमूद केÐयानुसार पुरवठ्यावर वेगÑया ट³केवारीवर कर आकारला जातो
का.
(ह) कराची र³कम पूवª-ÿिसĦ केलेली असली तरी परंतु बदलली जाऊ शकते.
या सारणीमÅये घोिषत केलेले सवª तपशील नौभरण देयकामÅये घोिषत केलेÐया
तपिशलांशी संबंिधत आहेत याची खाýी करणे महÂवाचे आहे. सेवा िनयाªती¸या बाबतीत,
फìÐड 2, 3, आिण 4 åरĉ ठेवली जातील. संभाÓय िनयाªत¸या बाबतीत, चलन/ बीजक
टेबल 4A, 4B, 4C, 6B, 6C – B2B बीजकामÅये सामाÆय B2B बीजक Ìहणून अपलोड
केले जाईल. बीजकाचा तपशील ÿिवĶ करताना, 'संभाÓय िनयाªत ', 'ÿदान न करता SEZ
पुरवठा ' िकंवा ‘शुÐकबĦ वखारीतून िवøì,' योµय Ìहणून िचÆहांिकत करा करा.
(२) फॉमª GSTR -3B(Form GSTR -3B):
िशवाय, िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøयेसाठी GSTR 3B मÅये घोषणा करणे आवÔयक
आहे. तĉा 3.1(b) ' बाĻ करपाý पुरवठा (शूÆय-रेट केलेले)' संबंिधत रकमेसह पूणª करणे
आवÔयक आहे. येथे ÿिवĶ केलेÐया IGST ची र³कम संबंिधत GSTR -1 ¸या तĉा 6A
मÅये ÿिवĶ केलेÐया एकूण IGST ¸या बरोबरीची िकंवा जाÖत असणे आवÔयक आहे.
(३) फॉमª GST RFD -0१ (Form GST RFD -01):
काही ÿकरणांमÅये, िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøयेसाठी RFD-01 ( पूणªपणे
ऑनलाइन) फॉमª सादर करणे आवÔयक असेल.
(अ) मालाची िनयाªत (Export of Goods):
कर भरलेÐया िनयाªती¸या बाबतीत, वेगÑया परतावा अजाªची आवÔयकता नाही कारण
नौभरण देयक Öवतःच परतावा अजª Ìहणून मानले जाईल. फॉमª GSTR -1 मÅये ÿिवĶ
केलेÐया मािहतीची तुलना ICEGATE मÅये दाखल केलेÐया नौभरण देयका वरील
मािहतीशी केली जाईल. ICEGATE नंतर परताÓयावर ÿिøया करेल आिण Âया¸या
पोटªलवर िनिदªĶ केÐयानुसार करदाÂया¸या बँक खाÂयात जमा करेल.
(ब) सेवांची िनयाªत (Export of Services):
वेगळा RFD-01 परतावा अजª आवÔयक आहे. अशा करदाÂयाने GST पोटªलवर लॉग इन
करावे आिण सेवा > परतावा > परताÓयासाठी अजª > कर भरणा असलेÐया सेवांची िनयाªत munotes.in

Page 165

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
165 > RFD -01(Services > Refunds > Application for Refund > Export of
Services with Tax Payment > RFD -01) वर नेिÓहगेट करावे. सेवा िनयाªतीचे
तपशील ऑफलाइन युिटिलटी वापłन अपलोड करावे लागतील. परताÓयाची र³कम,
तसेच ºया बँक खाते øमांकावर परतावा जमा केला जाणार आहे, तो ÿदान करणे
आवÔयक आहे. जेÓहा परतावा अजª यशÖवीåरÂया दाखल केला जातो, तेÓहा एक अजª
संदभª øमांक (ARN) ÓयुÂपÆन केला जातो, जो परतावा अजाª¸या िÖथतीचा मागोवा
घेÁयासाठी वापरला जाऊ शकतो.
(४) IGST न भरता केलेली िनयाªत (Export without payment of IGST):
या ÿकरणात, िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøयेसाठी वेगÑया दÖतऐवजाची आवÔयकता
आहे. वÖतू करमुĉ िनयाªत करÁयाचा पयाªय हमीपý (Letter of Undertaking (LUT))
िकंवा बाँड¸या कÓहरखाली वापरला जाऊ शकतो. अशा पåरिÖथतीत, अÿयुĉ
इनपुट/इनपुट सेवांवर जमा केलेले कोणतेही ITC परताÓयासाठी उपलÊध असेल. LUT
केवळ मयाªिदत सं´येत िनयाªतदारांसाठी उपलÊध आहे जे पूवªिनधाªåरत िनकष पूणª करतात.
ही ÿिøया सेवा िनयाªत सारखीच आहे.
(५) फॉमª GST RFD -११ (Form GST RFD -११):
सेवा (Services) --> वापरकताª सेवा (User Services) --> Furnish हमीपý (Letter
of Undertaking (LUT)) वर जाऊन फॉमª GST RFD -११ मÅये सामाियक पोटªलवर
LUT दाखल केला जाऊ शकतो. LUT िववरणपý दाखल करÁया¸या ÿिøयेनुसार,
आवÔयक तपशील भरले जातात आिण िडिजटल Öवा±रीसह अपलोड केले जातात. हे
दाखल केÐयािशवाय, िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøया अपूणª असेल. करदाÂया¸या
नाममुिþत पýा (Letter Head) वरील फॉमª RFD-११, बँक हमी, ÿािधकरण पý इÂयादी
संबंिधत दÖतऐवजांसह एक बाँड ÖटॅÌप पेपरवर, Öवा±रीने, आिण अिधकार±ेýातील
उप/सहायक आयुĉांना सादर करणे आवÔयक आहे. सादर केलेÐया दÖतऐवजां¸या
तपासणीनंतर, अिधकार ±ेýीय उप/ सहायक आयुĉ हे माÆय करणारे एक Öवा±री पý
जारी करतील.
(६) फॉमª GST RFD -01 (Form GST RFD -01):
करदाÂयांनी हा फॉमª वापरावा, जो कर भरÁया¸या बाबतीत िनयाªतीसाठी GST परतावा
ÿिøयेसारखा आहे. शूÆय- िनधाªåरत पुरवठ्याला कारणीभूत असलेÐया ITC बĥल तपशील
RFD-01 (पूणªपणे ऑनलाइन) वर ÿिवĶ करणे आिण सादर करणे आवÔयक आहे. जर
RFD-11 दाखल केला असेल, तर करदाÂयाने पुĶी करावी. जेÓहा तुÌही संबंिधत कागदपýे
आिण िडिजटल Öवा±रीसह फॉमª सादर करता, तेÓहा मागोवा घेÁयासाठी अजª संदभª
øमांक (ARN) तयार केला जातो. फॉमª GSTR -1 मÅये बीजक घोिषत करÁयाची ÿिøया
सारखीच आहे, GST ÿदान फìÐडमÅये 'कर भरÐयािशवाय' िनवडणे आवÔयक आहे.
नवीन िववरणपý दाखल करÁयाअंतगªत, िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøया केली जाते. munotes.in

Page 166

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
166 नवीन GST िववरणपý ÿणाली अंतगªत, िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøया आिण RFD-
01 आिण RFD-11 मधील परतावा ऍिÈलकेशन सारखेच राहतील. िववरणपý मधील
िनयाªत तपशीलांचा अहवाल बदलला आहे. िनयाªतीवरील परताÓया¸या तपिशलांचा
अहवाल देÁयासाठी वापरलेले फॉमª खाली सूचीबĦ आहेत.
(७) फॉमª ANX -1 (Form ANX -1):
िनयाªतीसाठी नवीन GST परतावा ÿिøया ANX-1 पासून सुł होईल. पुरवठा संदभाªत
IGST भरला आहे कì नाही यावर अवलंबून, िनयाªतीचे बीजक तपशील या फॉमªमÅये '3C -
करा¸या भरणासह िनयाªत' आिण '3D - कर भरÐयािशवाय िनयाªत' या त³ÂयामÅये
अपलोड करणे आवÔयक आहे. कर कालावधीसाठी , अशा सवª िनयाªत चलनांचा अहवाल
देणे आवÔयक आहे ºयावर GST िववरणपý भरÁया¸या तारखेपय«त नौभरण देयके
/िनयाªत देयके उपलÊध आहेत, जी मािसक िववरणपý भरणाöयांसाठी ितमाही¸या नंतर¸या
मिहÆयाची 20 तारीख आहे िकंवा ýैमािसक िववरणपý भरणाöयांसाठी ितमाही¸या नंतर¸या
मिहÆया¸या 25 तारखेपय«त आहे. उवªåरत पुढील कर कालावधीत नŌदवले जाईल. या
±ेýात खालील मािहती आवÔयक आहे:
(अ) दÖतऐवज तपशील (चालन, øेिडट िकंवा डेिबट नोट, अनुøमांक, तारीख, मूÐय)
(ब) HSN øमांक (सहा-अंकì Öतरावर)
(क) कर दर आिण करपाý मूÐय
(ड) संबंिधत कराची र³कम (कर भłन िनयाªत केली असÐयास)
(इ) िनयाªत िबल/नौभरण देयक (øमांक आिण तारीख)
अंमलबजावणी सुł झाÐयावर, संबंिधत कर कालावधीचे िववरणपý भरÁया¸या
तारखेनंतरही नौभरण देयक /िनयाªत िबलाचे तपशील अपडेट करÁयासाठी एक वेगळी
कायª±मता उपलÊध कłन िदली जाईल. Âयानंतर िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøया
मोठ्या ÿमाणात Öवयंचिलत होईल.
(८) फॉमª RET-१ (FORM RET -1):
िनयाªतीसाठी GST परतावा ÿिøया नवीन GST िववरणपý ÿणाली अंतगªत RET-1
मधील घोषणेसह सुł राहील. जावक पुरवठ्यासाठी, ANX -1 मÅये घोिषत केलेÐया
िनयाªतीशी संबंिधत मूÐय आिण कर र³कम तĉा 3A (पंĉì 3 आिण 4) मÅये Öवयं-ÿिसĦ
होतील. पåरणामी, करदाÂयाला फĉ मािहती सÂयािपत करणे आवÔयक आहे आिण ती
पुÆहा ÿिवĶ कł नये.
नवीन दुŁÖती िववरणपýाची ओळख: IGST भłन िनयाªत तपिशलांमÅये सुधारणा करणे,
ANX-1A मÅये केले जाऊ शकते, जे कर कालावधीसाठी सादर केलेÐया मूळ पåरिशĶ
ANX-1 मÅये सुधारणा करेल- मािसक िकंवा ýैमािसक . मूळ तपशीलांचा संदभª देऊन असे
करणे श³य आहे. हे RET-1A सह पूवª-ÿिसĦ केले जातील. हे ल±ात घेतले पािहजे कì munotes.in

Page 167

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
167 िनयाªत दÖतऐवजांमÅये सुधारणांना परवानगी नाही ºयासाठी परताÓयाचा आधीच
यशÖवीपणे दावा केला गेला आहे. मागील कालावधीत घोिषत न केलेले िनयाªत चलन
तपशील, दुसरीकडे, वतªमान कालावधी¸या ANX-1 मÅये नŌदवले जाऊ शकतात.
१२.७ सारांश (SUMMARY )  िनयाªत बंधन पूणª होईपय«त भांडवली वÖतूंची आयात वाÖतिवक वापरकÂयाª¸या
अटé¸या अधीन असते.
 मु´य कंýाटदाराला परवाना िदला जातो जो वÖतूं¸या िनिमªतीमÅये वापरÐया जाणाö या
उÂपादनांची आयात करतो.
 परकìय Óयापार धोरण ( FTP ( एफ टी पी) ) सवª िनयाªत आिण आयात-संबंिधत
िøयाकलाप िनयंिýत करते, ºयाचे उिĥĶ देशाची िनयाªत वाढवणे आिण आिथªक वाढ
आिण रोजगार िनिमªतीसाठी एक ÿभावी साधन Ìहणून Óयापार िवÖतार वापरणे आहे.
 SION नेहमी िविशĶ उÂपादनासाठी उपलÊध नसते. अशा पåरिÖथतीत, ÿादेिशक
ÿािधकरणाकडे अजª सादर केला जाऊ शकतो, जो पुनरावलोकनानंतर आगाऊ
अिधकृत मंजूरी योजना जारी करेल.
 िनयाªतदारांना आयाती¸या वाÖतिवक खचाªÓयितåरĉ करा¸या Öवłपात अितåरĉ
खचाªची भरपाई करÁयासाठी शुÐक परतावा योजना लागू करÁयात आली.
१२.८ ÖवाÅयाय (EXERCISE ) अ. वणªनाÂमक ÿij:
(१) संि±Į उ°रे:
१. EPCG (ई पी सी जी) मÅये कोण पाý आहेत?
२. शुÐक माफì योजना ÖपĶ करा.
३. EPCG (ई पी सी जी)ची वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
४. शुÐक सूट योजना ÖपĶ करा.
५. Öवयं िनधाªåरत योजना Ìहणजे तुÌहाला नेमके काय Ìहणायचे आहे?
(२) दीघō°रे:
१. िनयाªत आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना योजनेबĥल िलहा .
२. शुÐक सूट आिण माफì योजनांमधील फरक ÖपĶ करा.
३. EPCG (ई पी सी जी) थोड³यात ÖपĶ करा. munotes.in

Page 168

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
168 ४. िनयाªतदारासाठी IGST (आय जी एस टी) हा शÊद ÖपĶ करा.
५. DBK (डी बी के) बĥल थोड³यात िलहा.
ब. बहòपयाªयी ÿij:
१. DFIA (डी एफ आय ए) Ìहणजे ……….
(अ) शुÐक मुĉ आयात अिधकृत मंजूरी योजना,
(ब) शुÐक मुĉ िनयाªत अिधकृत मंजूरी योजना,
(क) शुÐक मुĉ आयात अिधकृत मंजूरी योजना,
(ड) मागणी मुĉ आयात अिधकृत मंजूरी योजना
२. िनयाªत बंधन पूणª होईपय«त................ वÖतूंची आयात वाÖतिवक वापरकÂयाª¸या
अटé¸या अधीन असते.
(अ) भांडवली ,
(ब) घरगुती,
(क) मोफत,
(ड) नमुना
३. क¸¸या मालाची शुÐकमुĉ आयात ………..उÂपादनासाठी आवÔयक असते.
(अ) आयात,
(ब) िनयाªत,
(क) खरेदीदार,
(ड) िवøेता
४. ................ यांना करां¸या łपात अितåरĉ खचाªची भरपाई करÁयासाठी शुÐक
परतावा योजना लागू करÁयात आली होती.
(अ) िनयाªतदार,
(ब) आयातदार,
(क) Óयापारी,
(ड) आंतरराÕůीय úाहक munotes.in

Page 169

िनयाªत ÿोÂसाहन आिण सहाÍय - ३
169 ५. उÂपादन िमळवÁयासाठी आवÔयक असणाöया उÂÿेरक, ऊजाª, तेल आिण इंधन
यासह इतर गोĶéसाठी योजना Ìहणजे...........
(अ) शुÐक माफì योजना,
(ब) शुÐक सूट योजना,
(क) शुÐक मुĉ आयात अिधकृत मंजूरी योजना,
(ड) आगाऊ अिधकृत मंजूरी योजना
उ°रे: १-क, २-अ, ३-ब, ४-अ, ५-अ
क. åरकाÌया जागा भरा:
१. ……………… िनयाªती¸या वेळी भरलेÐया IGST (आय जी एस टी) ¸या
परताÓयासाठी पाý आहेत.
२. िनयाªतीसाठी GST (जी एस टी) परतावा ÿिøयेसाठी ……… मÅये घोषणा करणे
आवÔयक असेल.
३. वतªमान परकìय Óयापार धोरण (२०१५- २०२०) चे उिĥĶ ……….ने केलेÐया
िनयाªतीला समथªन देणे आहे.
४. ………………. िनयाªतदारांना Âयांचा Óयवसाय वाढिवÁयात मदत करÁयासाठी
Âयांना ÿदान केलेली सेवा आहे.
५. वाजवी िकमतीत उ¸च -गुणव°े¸या वÖतूंचे उÂपादन
केÐयास................िनयाªतदारांची भरभराट होऊ शकते.
उ°रे:
१- िनयाªतदार,
२- GSTR ३B (जी एस टी आर ३ बी),
३- िवशेष आिथªक ±ेý,
४- EPCG (ई पी सी जी),
५- भारतीय
ड. खालील वा³य चूक कì बरोबर आहे ते सांगा:
१. DBK (डी बी के) मÅये अजª ६०िदवसां¸या आत सादर करणे आवÔयक आहे.
२. EPCG (ई पी सी जी) ही िनयाªतदारांना Âयांचा Óयवसाय वाढिवÁयात मदत
करÁयासाठी ÿदान केलेली सेवा आहे. munotes.in

Page 170

िनयाªत िवपणन अËयासपिýका - १
170 ३. शुÐक सूट योजनेच अथª क¸चा माल, घटक आिण बांधणी सामúी¸या आयातीवर
भरलेÐया सीमाशुÐकाची ÿितपूतê असा आहे.
४. आयात Óयवसायात ÓयÖत केवळ सूàम, लघु आिण मÅयम उīोगांना (MSME – एम
एस एम ई) आगाऊ परवाना िदला जाईल.
५. EPCG (ई पी सी जी) परवानाधारक आंतरराÕůीय उÂपादकांकडून भांडवली वÖतू
खरेदी कł शकतो.
उ°रे:
बरोबर: १ आिण २
चूक : ३,४ आिण ५
१२.९ संदभª (REFERENCES )  ए³Öपोटª पॉलीसी ÿोिसजसª एÆड डॉ³युम¤टेशन - एम आय महाजन , Öनो Óहाइट
पिÊलकेशन ÿा. िलिमटेड, २६वी आवृ°ी.
 इंटरनॅशनल िबझनेस , के. अÖवथÈपा, मॅकúा-िहल एºयुकेशन (इंिडया) ÿा. िल.,
६वी आवृ°ी.
 ए³Öपोटª इÌपोटª ÿोिसजसª - डॉ³युम¤टेशन एÆड लॉिजिÖट³स , सी. रामा गोपाल , Æयू
एज इंटरनॅशनल पिÊलशर, २००६/ पुनमुªþण जानेवारी २०१६.
 इंटरनॅशनल ए³Öपोटª एÆड इÌपोटª मॅनेजम¤ट, ĀािÆसस चेŁिनलम, िहमालय पिÊलिशंग
हाऊस.
 आर.के. जैन यांचे, फॉरेन ůेड पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ ÿोिसजसª (िवथ फॉÌसª,
स³युªलसª एÆड पिÊलक नोटीसेस).
 एि³झम पॉिलसी एÆड हॅÁडबुक ऑफ एि³झम पॉिलसी - VOL १ आिण २.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग आिण ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, जेराÐड अÐबाम, एडिवन ड्यूर,
अले³झांडर जोिसयासन, िपअसªन पिÊलकेशÆस, ८वी आवृ°ी, जून २०१६.
 इंटरनॅशनल माक¥टéग Öůॅटेजी, इसोबेलडूल आिण रॉिबन लोव, ५वी आवृ°ी, थॉमसन
लिन«ग, २००८.
 Æयू इÌपोटª ए³Öपोटª पॉिलसी - नाभी पिÊलकेशÆस, २०१७
 पी.के. खुराना, ए³Öपोटª मॅनेजम¤ट, गलगोिटया पिÊलिशंग कंपनी, नवी िदÐली.
 पी.के. वासुदेवा, इंटरनॅशनल माक¥टéग, ए³सेल बु³स, चौथी आवृ°ी, नवी िदÐली.
***** munotes.in